Σωτήρη Μητραλέξη,
Ὁ Ἄνθρωπος-Θεὸς καὶ ἡ Τεχνολογία του: Κριτικὴ στὸν Yuval Noah Harari
antibaro.gr/artide/29794
Π Ρ Ο Δ Η Μ Ο Σ Ι Ε Υ Σ Η
Αὐτὴ τὴν ἑβδομάδα κυκλοφορεῖ ὁ συλλογικὸς τόμος τῶν Σωτήρη Μητραλέξη, Paul Tyson & Peter Harrison (ἐπιμέλεια), Πέρα ἀπὸ τὴν Ἐπιστήμη καὶ τὴ Θρησκεία: νέες φιλοσοφικὲς καὶ ἱστορικὲς προσεγγίσεις (Θεσσαλονίκη: ἐκδόσεις Ροπή). Τὸ βιβλίο συγκεντρώνει συνεισφορὲς ἀπὸ τοὺς ἱστορικούς της ἐπιστήμης, φιλοσόφους τῆς θρησκείας καὶ θεολόγους: Peter Harrison, Bernard Lightman, D. C. Schindler, Michael Hanby, Paul Tyson, John Milbank, David Bentley Hart, Σωτήρη Μητραλέξη καὶ Ἀθανάσιο Σ. Φωκᾶ. Ἀκολουθεῖ προδημοσίευση τμήματος τοῦ κεφαλαίου τοῦ Σωτήρη Μητραλέξη, «Μιὰ μᾶλλον ἀτυχὴς ἀντίδοση ἰδιωμάτων: ὅταν δύο νεωτερικὰ ἐφευρήματα —Ἐπιστήμη καὶ Θρησκεία— ἀνταλλάσσουν θέσεις στὴ δημόσια σφαίρα».
Καθόσον ἀσχολούμαστε ἐδῶ μὲ παρερμηνεῖες στὴ δημόσια σφαίρα, θὰ ἦταν ταιριαστὸ νὰ σχολιάσουμε ἐν συντομία τὸν Yuval Noah Harari, καθηγητὴ ἱστορίας στὸ Ἰσραήλ, συγγραφέα μὲ ἐντυπωσιακὴ ἐπιρροὴ καὶ δημόσιο διανοούμενο: τὰ βιβλία του Sapiens,[1] Homo Deus[2] καὶ 21 Lessons for the 21st Century[3] ἔχουν γίνει παγκόσμια bestsellers καὶ τὰ ἔχει ὑποδεχθεῖ θερμὰ μιὰ ἐντυπωσιακὴ ποικιλία μέσων ἐνημέρωσης, συμβάλλοντας ἔτσι περαιτέρω στὴν ἐπιρροὴ τῆς σκέψης του σὲ ἑκατομμύρια νόες. Ἡ ἐντυπωσιακὴ ἐπιτυχία τοῦ Harari πιθανότατα εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς εὐρείας πολυμάθειάς του, τῆς τολμηρῆς καὶ εὐφυοῦς σύνθεσής του καὶ τοῦ τρόπου γραφῆς του. Ἐντούτοις, ὅπως συμβαίνει συχνὰ μὲ ἐξαιρετικὰ δημοφιλεῖς δημόσιους διανοούμενους, ἡ σκέψη τοῦ Harari καὶ ἀντικατοπτρίζει τὶς προϋπάρχουσες ἰδέες καὶ ἀντιλήψεις (ἢ τοὺς δίνει σχῆμα) στὴν κοινωνία καὶ τὶς γεννᾶ: ὑπάρχει μιὰ ἀμοιβαία σχέση μεταξὺ πρωτοτυπίας καὶ δημιουργικῆς ἐπανάληψης ποὺ συχνὰ κάνει κάποιες ἰδέες νὰ ἀντηχοῦν εὐρέως. Ἔτσι, τὸ case study τῆς σκέψης τοῦ Harari μᾶς παρέχει ἐπίσης πολύτιμες γνώσεις σχετικὰ μὲ τὶς ἔντονες συζητήσεις στὴ δημόσια σφαίρα καὶ τὶς δημοφιλεῖς (ἐσφαλμένες) ἀντιλήψεις, δεδομένης τῆς ἐπιτυχίας τοῦ συγγραφέα. Θὰ ἐπικεντρωθῶ ἐδῶ στὸ βιβλίο Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, ὅπου ὁ Harari ἐπιχειρεῖ ἕνα σχεδίασμα τοῦ μέλλοντος βάσει τῶν σημερινῶν (κυρίως ἐπιστημονικῶν καὶ τεχνολογικῶν) ἐξελίξεων, μὲ τὸν συγγραφέα νὰ παίρνει συχνὰ κριτικὴ στάση στὶς ἐξελίξεις ποὺ παρουσιάζει ὡς αὐτονόητα δεδομένες. Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ἐνῶ μιὰ ὁρισμένη ἀναμενόμενη ἐξέλιξη μπορεῖ νὰ μὴν παρουσιάζεται ἀναγκαστικὰ ὡς θετική, ἢ οἱ ἐπιπτώσεις της ἐνδέχεται νὰ ἀναλύονται ὡς δυσοίωνες, ἡ ἴδια ἡ ἀναμενόμενη ἐξέλιξη δὲν τίθεται ὑπὸ ἀμφισβήτηση — δηλαδὴ ἐπιχειρεῖται μιὰ «ἐσωτερικὴ» κριτικὴ ἡ ὁποία ἀφήνει τὸ βασικὸ πλαίσιο τῆς συζήτησης νὰ ἀκτινοβολεῖ ὡς προφανῶς αὐτονόητο. Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἀναμενόμενες ἐξελίξεις, οἱ προβληματικὲς ἀναλύσεις τοῦ παρελθόντος παρουσιάζονται ἐπίσης μὲ μιὰ αἴσθηση αὐτονόητων δεδομένων — καὶ κατὰ πᾶσα πιθανότητα καταναλώνονται ὡς τέτοιες ἀπὸ τὴν πλειονότητα τῶν ἀναγνωστῶν, ἰδιαίτερα στὸ βαθμὸ ποὺ συμβαδίζουν μὲ τὶς προϋπάρχουσες ἀντιλήψεις τους. Γιὰ παράδειγμα, γράφοντας γιὰ τὴ διαφορὰ μεταξὺ ἐπιστήμης καὶ θρησκείας, ὁ Harari σχολιάζει:
«Τὰ σημαντικότερα τμήματα πολλῶν θρησκευτικῶν δογμάτων δὲν εἶναι οἱ ἠθικὲς ἀρχές τους, ἀλλὰ κυρίως ὀντολογικὲς δηλώσεις ὅπως ‘ὁ Θεὸς ὑπάρχει’, ‘ἡ ψυχὴ τιμωρεῖται γιὰ τὶς ἁμαρτίες της μετὰ θάνατον’, ‘ἡ Βίβλος γράφτηκε ἀπὸ θεότητα καὶ ὄχι ἀπὸ ἀνθρώπους’, ‘ὁ Πάπας δὲν κάνει ποτὲ λάθος’. Ὅλα αὐτὰ εἶναι πραγματολογικὲς ἀξιώσεις. Πολλὲς ἀπὸ τὶς πιὸ θερμὲς θρησκευτικὲς ἀντιπαραθέσεις καὶ πολλὲς ἀπὸ τὶς συγκρούσεις μεταξὺ ἐπιστήμης καὶ θρησκείας περιλαμβάνουν τέτοιες πραγματολογικὲς ἀξιώσεις καὶ ὄχι ἠθικὲς κρίσεις»[4].
Τὸ πρόβλημα μὲ αὐτοὺς τοὺς ἰσχυρισμοὺς τοῦ Harari εἶναι ὅτι κάθε ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς εἶναι στὴν καλύτερη περίπτωση ἀμφισβητήσιμος. Κανένα θρησκευτικὸ δόγμα δὲν ἰσχυρίζεται ὅτι «ὁ Πάπας δὲν εἶναι ποτὲ λάθος» (καὶ μάλιστα στὴν περίπτωση τῶν ἐκ καθέδρας διατυπώσεων, αὐτὲς ἔχουν λάβει χώρα στὴν καλύτερη περίπτωση μιὰ φορά, τὸ 1950, καὶ στὴ χειρότερη ἑπτὰ φορὲς στὴν ἱστορία). Καμμιὰ ἀποστολικὴ καὶ μὴ μεταρρυθμισμένη- προτεσταντικὴ ἐκκλησία δὲ διακηρύττει ὅτι «ἡ Βίβλος γράφτηκε ἀπὸ θεότητα καὶ ὄχι ἀπὸ ἀνθρώπους». Μπορεῖ κανεὶς νὰ βρεῖ θεολόγους ἕτοιμους νὰ προσυπογράψουν τὴν ἁπλοϊκὴ δήλωση ὅτι «ἡ ψυχὴ τιμωρεῖται γιὰ τὶς ἁμαρτίες της μετὰ θάνατον», ἀλλὰ στὴν καλύτερη περίπτωση ἕνας τέτοιος ἰσχυρισμὸς εἶναι ἐξαιρετικὰ κακὴ χριστιανικὴ θεολογία. Ἀκόμη καὶ ὁ ἰσχυρισμὸς «ὁ Θεὸς ὑπάρχει» (μὲ τὴν ἴδια ἔννοια ποὺ «τὸ ποδήλατό μου ὑπάρχει») θὰ προκαλοῦσε τὴ μήνη ὁποιουδήποτε μὴ ὀντοθεολογικοῦ θεολόγου, καθὼς καὶ σημαντικῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ὅπως ὁ Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς (ὁ ὁποῖος, γιὰ παράδειγμα, θὰ σχολίαζε ὅτι «κυρίως γὰρ ἐπ’ αὐτοῦ λέγεται τὸ μὴ ὄν, ἐπειδὴ οὐδέν ἐστι τῶν ὄντων»[5]). Αὐτὸ εἶναι ἁπλῶς ἕνα ἐνδεικτικὸ παράδειγμα προβληματικοῦ (ἂν ὄχι ριζικὰ παραμορφωμένου) πλαισίου συζήτησης: τὸν τόνο τοῦ διαλόγου γιὰ τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴ θρησκεία, ὅπως καταδείχθηκε παραπάνω, συχνὰ φαίνεται νὰ τὸν δίνουν χονδροειδεῖς παρερμηνεῖες καὶ ἁπλῶς πραγματολογικὰ λανθασμένες πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία.
Γιὰ νὰ συνοψίσουμε τὴν κυρίαρχη τάση στὴ δημόσια σφαίρα, θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ πεῖ ὅτι ἡ θρησκεία/θεολογία παρουσιάζεται πρωτίστως ὡς καρικατούρα ἁπλοϊκῶν ἀβάσιμων πεποιθήσεων, μὲ τὴν ἴδια τὴν ἰδέα τοῦ νὰ ἐξεταστεῖ προσεκτικὰ καὶ μὲ σοβαρότητα νὰ θεωρεῖται στὴν καλύτερη περίπτωση ὡς κωμικὰ παρωχημένη καὶ στὴ χειρότερη ὡς ἀνόητη. Ἕνα παράδειγμα καρικατούρας ἀπὸ τὸν Harari: «Οἱ ἱερὲς γραφὲς λειτουργοῦν μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. Τὸ θρησκευτικὸ κατεστημένο διακηρύσσει ὅτι τὸ ἱερὸ βιβλίο περιέχει τὶς ἀπαντήσεις σὲ ὅλες τὶς ἐρωτήσεις μας. Παράλληλα, ἀναγκάζει τὰ δικαστήρια, τὶς κυβερνήσεις καὶ τὶς ἐπιχειρήσεις νὰ συμπεριφέρονται σύμφωνα μὲ τὸ τί λέει τὸ ἱερὸ βιβλίο»[6]. Ἀντίθετα, ὑπάρχει κάτι καθαρὰ ἱερὸ στὴν ἐπιστήμη: ἀκόμα κι ἂν δὲν ἔχει ἀπαντήσει σὲ ὅλα μας τὰ ἐρωτήματα ἀκόμα, θὰ τὸ κάνει σύντομα καὶ οἱ δηλώσεις της θὰ εἶναι πάντα ἐκ καθέδρας (τὸ γεγονὸς ὅτι μιὰ ἑνιαία «ἐπιστήμη» δὲν ὑπάρχει, ἀλλὰ μιὰ πληθώρα συχνὰ ἀσύμμετρων, incommensurable, ἐπιστημῶν, μὲ αὐτὴν τὴν ἑνιαία «ἐπιστήμη» νὰ τυγχάνει ἁπλῶς ἐγγενὴς ἰδέα στὸν ἱστὸ τῶν μυθολογιῶν τῆς νεωτερικότητας πρέπει νὰ διαφεύγει τῆς προσοχῆς στὶς σχετικὲς συζητήσεις τῆς δημόσιας σφαίρας, προκειμένου νὰ λειτουργήσει ἡ «ὁμολογία πίστεως» περὶ ἐπιστήμης).
Σύμφωνα μὲ τὸν δημοφιλῆ ἐπιστημονισμό, ἡ ἐπιστήμη καὶ συγκεκριμένα ἡ τεχνολογία ὑφαρπάζουν καὶ σφετερίζονται αὐτὸ ποὺ ἀντιλαμβάνονται ὡς ὑποσχέσεις τῆς θρησκείας — μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ἐκεῖνες εἶναι τώρα οἱ νόμιμοι κληρονόμοι, ἐνῶ ἡ θρησκεία θεωρεῖται ὡς ὁ πολυαιώνιος σφετεριστής. Ἡ ἐπικράτηση ἐπὶ τοῦ θανάτου εἶναι τὸ πιὸ προφανὲς παράδειγμα. Ὁ Harari γράφει: «Ἡ σύγχρονη ἐπιστήμη καὶ ὁ σύγχρονος πολιτισμὸς ἔχουν μιὰ ἐντελῶς διαφορετικὴ ἀντίληψη περὶ ζωῆς καὶ θανάτου. Δὲ θεωροῦν τὸ θάνατο ὡς μεταφυσικὸ μυστήριο, καὶ σίγουρα δὲ βλέπουν τὸ θάνατο ὡς τὴν πηγὴ τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς. Ἀντίθετα, γιὰ τοὺς σύγχρονους ἀνθρώπους ὁ θάνατος εἶναι ἕνα τεχνικὸ πρόβλημα ποὺ μποροῦμε καὶ πρέπει νὰ λύσουμε»[7]. Τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ περιγραφὴ τοῦ θανάτου ὡς τεχνικοῦ προβλήματος καὶ ὄχι ὡς μεταφυσικοῦ μυστηρίου εἶναι μιὰ καθαρὰ μεταφυσικὴ θέση μοιάζει νὰ διαφεύγει ἀπὸ τὸν συγγραφέα μας, ἀλλὰ ἂς προχωρήσουμε στὴν ἱεροποίηση τῆς ἐπιστήμης ποὺ ἐπιχειρεῖται ἐδῶ. Ὁ Harari συνεχίζει: «καὶ κάθε τεχνικὸ πρόβλημα ἔχει μιὰ τεχνικὴ λύση. Δὲν χρειάζεται νὰ περιμένουμε τὴ Δευτέρα Παρουσία γιὰ νὰ ξεπεραστεῖ ὁ θάνατος. Δύο σπασίκλες σὲ ἕνα ἐργαστήριο μποροῦν νὰ τὸ κάνουν. Ἐὰν παραδοσιακὰ ὁ θάνατος ἦταν ἡ εἰδικότητα τῶν ἱερέων καὶ τῶν θεολόγων, τώρα ἀναλαμβάνουν οἱ μηχανικοί»[8]. Ὅπως εἶναι προφανές, οἱ μηχανικοὶ ποὺ ὑπόσχονται τὸ τέλος τοῦ θανάτου δὲν ἀποτελοῦν τὸ τέλος τῆς θρησκείας: ἀντίθετα, ὁ ἐπιστημονισμὸς ἁπλῶς προσφέρει μιὰ νέα θρησκεία. Δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Harari μιλᾶ μὲ ὅρους προφητείας ποὺ θὰ ἔκαναν τὸν Νοστράδαμο νὰ κοκκινίσει: «Ἡ ἀνάπτυξη πεδίων ὅπως ἡ γενετικὴ μηχανική, ἡ ἀναγεννητικὴ ἰατρικὴ καὶ ἡ νανοτεχνολογία καλλιεργοῦν ὁλοένα καὶ πιὸ αἰσιόδοξες προφητεῖες. Μερικοὶ εἰδικοὶ πιστεύουν ὅτι οἱ ἄνθρωποι θὰ ξεπεράσουν τὸ θάνατο ἕως τὸ 2200, ἄλλοι λένε 2100»[9]. Νὰ μιὰ πολλὰ ὑποσχόμενη νέα θρησκεία!
Ὁ σκοπός μου ἐδῶ δὲν εἶναι νὰ ἀναδείξω τὶς ἀσυνέπειες τοῦ Harari συγκεκριμένα, ἀλλὰ νὰ παρουσιάσω αὐτὴν τὴν τεχνο-θρησκεία του ὡς παράδειγμα τοῦ τί εἴδους συζητήσεις κυριαρχοῦν στὴ δημόσια σφαίρα, διαμορφώνοντάς την καὶ παράλληλα διαμορφούμενες ἀπὸ αὐτήν. Οἱ δημοφιλεῖς τεχνο-θρησκεῖες ὑπόσχονται μιὰ νέα Γένεση καὶ παρουσιάζουν τὴν ἀνθρωπότητα, σύντομα στὴ μορφὴ τοῦ Homo Deus, ὡς δημιουργὸ τῶν εἰδῶν ποὺ θὰ τὸν διαδεχθοῦν — πολὺ κοντὰ σὲ αὐτὸ ποὺ παρουσιάζεται στὸν ἐπίλογο τῶν Στοιχειωδῶν Σωματιδίων τοῦ Michel Houellebecq. Σχολιάζει ὁ Harari: «Οἱ γενετιστές, οἱ μηχανικοί της βιολογίας, θὰ πάρουν τὸ παλιὸ σῶμα τοῦ Sapiens καὶ θὰ ξαναγράψουν ἑκουσίως τὸ γενετικό του κώδικα, θὰ ἐπανασυνδέσουν τὰ ἐγκεφαλικά του κυκλώματα, θὰ ἀλλάξουν τὴ βιοχημική του ἰσορροπία καὶ θὰ ἀναπτύξουν ἀκόμη καὶ ἐντελῶς νέα ἄκρα. Θὰ δημιουργήσουν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο νέες μικρὲς θεότητες, ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ εἶναι τόσο διαφορετικὲς ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς Sapiens ὅσο κι ἐμεῖς εἴμαστε διαφορετικοὶ ἀπὸ τὸν Homo erectus[10] ... Ἔτσι λοιπόν, μποροῦμε νὰ σκεφτοῦμε τὴ νέα ἀτζέντα τῶν ἀνθρώπων ὡς συνιστάμενη πραγματικὰ ἀπὸ ἕνα μόνο ἔργο (μὲ πολλοὺς κλάδους): τὴν ἐπίτευξη τῆς θέωσης»[11].
Προκειμένου οἱ τεχνολογικὲς θρησκεῖες νὰ ἔχουν συνοχή, εἶναι ζωτικῆς σημασίας νὰ ἀρνηθοῦν τὸν προσδιορισμὸ τῶν ἀνθρώπων ὡς κάτι περισσότερο ἀπὸ ζῶα μὲ συνειδητότητα, δηλαδὴ ὡς κάτι περισσότερο ἀπὸ ἕνα τυχαῖο ἐξελικτικὸ ἀποτέλεσμα ποὺ παρεῖχε τὶς προϋποθέσεις γιὰ τὴν κυριαρχία τῆς ἀνθρωπότητας στὴ γῆ. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι ὁ μοναδικός, ἀνόμοιος καὶ ἀνεπανάληπτος χαρακτήρας κάθε ἀνθρώπινης ὑπόστασης πρέπει νὰ διαψευσθεῖ, παρουσιάζοντας ἔτσι μιὰ φιλοσοφικὴ ἄποψη ὡς ἐπιστημονικὸ δεδομένο ποὺ παραδίδεται ἐκ καθέδρας ἀπὸ τὶς βιολογικὲς ἐπιστῆμες:
«Σύμφωνα μὲ τὶς ἐπιστῆμες τῆς ζωῆς: 1. Οἱ ὀργανισμοὶ εἶναι ἀλγόριθμοι καὶ οἱ ἄνθρωποι δὲν εἶναι ἄ-τομα — εἶναι ‘τμηθέντες’, δηλαδὴ οἱ ἄνθρωποι ἀποτελοῦν μιὰ συνάθροιση πολλῶν διαφορετικῶν ἀλγορίθμων οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν μιὰ μοναδικὴ ἐσωτερικὴ φωνὴ ἢ ἕναν μοναδικὸ ἑαυτό. 2. Οἱ ἀλγόριθμοι ποὺ συναποτελοῦν ἕναν ἄνθρωπο δὲν εἶναι ἐλεύθεροι. Διαμορφώνονται ἀπὸ γονίδια καὶ περιβαλλοντικὲς πιέσεις, καὶ λαμβάνουν ἀποφάσεις εἴτε ντετερμινιστικὰ εἴτε τυχαῖα — πάντως ὄχι ἐλεύθερα. 3• Αὐτὸ συνεπάγεται ὅτι ἕνας ἐξωτερικὸς ἀλγόριθμος θὰ μποροῦσε θεωρητικὰ νὰ μὲ ξέρει πολὺ καλύτερα ἀπὸ ὅτι μπορῶ ποτὲ νὰ γνωρίσω τὸν ἑαυτό μου»[12].
Ὁ Harari μιλᾶ ἐκτενῶς γιὰ τοὺς ὀργανισμοὺς ὡς τίποτε περισσότερο ἀπὸ ἀλγορίθμους[13]. Ἔτσι, ὅπως καὶ ὁτιδήποτε θὰ μποροῦσε νὰ προσφέρει ἕναν ἑνιαῖο χαρακτήρα στὸν ἐσωτερικὸ ἑαυτὸ ἑνὸς ἀνθρώπινου ὄντος, ἡ σημασία τῆς συνειδητότητας (καθὼς ἡ ὕπαρξη τῆς συνειδητότητας δὲν μπορεῖ νὰ ἀντικρουσθεῖ) πρέπει νὰ ὑποβαθμιστεῖ ἢ μᾶλλον νὰ ἐξαλειφθεῖ ἀπὸ τὴν ἑρμηνεία. Φυσικά, ἡ ψυχὴ πρέπει νὰ ὑποστεῖ ἐπίθεση. Ὡστόσο, στὴ σοβαρὴ θεολογία καὶ φιλοσοφία σὲ καμμιὰ περίπτωση ἡ ψυχὴ δὲ θεωρεῖται ἕνα «πράγμα», ἕνα «ἀντικείμενο» ποὺ εἴτε ὑπάρχει εἴτε δὲν ὑπάρχει μὲ τὸν τρόπο ποὺ ὑπάρχουν ἢ δὲν ὑπάρχουν τὰ ἀντικείμενα — ἡ πολυπλοκότητα καὶ τὸ βάθος σχετικὰ μὲ τὴν ἔννοια τῆς «ψυχῆς» στὴν ἱστορία τῶν ἰδεῶν εἶναι πραγματικὰ ἰλιγγιώδης. Θὰ μπορούσαμε ἴσως μᾶλλον ὑπεραπλουστευτικὰ νὰ ὑποστηρίξουμε ὅτι τὸ μυστήριο ποὺ σήμερα ὀνομάζουμε «συνείδηση» καὶ «συνειδητότητα» ἔχει ὀνομαστεῖ «ψυχὴ» σὲ ἄλλες ἐποχές, τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν: σήμερα, ἡ λέξη γιὰ τὴν ψυχὴ εἶναι ἡ συνείδηση — δὲν ζοῦμε σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ «οἱ ἄνθρωποι/ἡ ἐπιστήμη ἔχουν πάψει νὰ πιστεύουν στὴν ψυχή», ἁπλῶς χρησιμοποιοῦμε ἄλλη λέξη. Ὡστόσο, κι ἐνῶ ἡ συνειδητότητα δὲν μπορεῖ νὰ διαψευσθεῖ ἂν καὶ παρουσιάζει ἀναμφισβήτητα τὸ ἴδιο πρόβλημα, ἡ χρήση τοῦ ὅρου «ψυχὴ» πρέπει νὰ ὑπονομευθεῖ προκειμένου νὰ ἔχει συνοχὴ ἡ θρησκευτικῆς ὑφῆς πεποίθηση πὼς οἱ «ὀργανισμοὶ εἶναι ἀλγόριθμοι». Τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Harari ἐδῶ[14] εἶναι μᾶλλον προβληματικό: ὑποστηρίζει ὅτι ἡ δαρβινικὴ ἐξέλιξη εἶναι ἀσυμβίβαστη μὲ ὁποιαδήποτε (ἀπὸ τὶς διάφορες!) ὁρολογίες περὶ «ψυχῶν», καθὼς αὐτὸ θὰ συνεπαγόταν ὅτι ὁ ἀπόγονος ἑνὸς ἄψυχου ὀργανισμοῦ θὰ εἶχε πράγματι ψυχή, κάτι ποὺ παρουσιάζεται ὡς reductio ad absurdum:
«Ἀντίθετα, ὁ Δαρβίνος μᾶς στερεῖ τὶς ψυχές μας. Ἂν καταλαβαίνετε πραγματικὰ τὴ θεωρία τῆς ἐξέλιξης, καταλαβαίνετε ὅτι δὲν ὑπάρχει ψυχή[15] ... Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο ἡ θεωρία τῆς ἐξέλιξης δὲν μπορεῖ νὰ δεχθεῖ τὴν ἰδέα τῶν ψυχῶν, τουλάχιστον ἂν μὲ τὴν ‘ψυχὴ’ ἐννοοῦμε κάτι ἀδιαίρετο, ἀμετάβλητο καὶ δυνητικὰ αἰώνιο. ... Ἴσως νὰ ὑποστηρίξετε ὅτι οἱ ἀνθρώπινες ψυχὲς δὲν ἐξελίχθηκαν, ἀλλὰ ἐμφανίστηκαν μιὰ ὡραία ἡμέρα στὴν πληρότητα τῆς δόξας τους. Ἀλλὰ πότε ἦταν ἀκριβῶς ἐκείνη ἡ ὡραία μέρα; Ἂν ἐξετάσουμε προσεκτικὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἀνθρωπότητας, εἶναι ντροπιαστικὰ δύσκολο νὰ τὴ βροῦμε. Κάθε ἄνθρωπος ποὺ ὑπῆρξε ποτὲ δημιουργήθηκε ὡς ἀποτέλεσμα ἀνδρικοῦ σπέρματος ποὺ γονιμοποίησε ἕνα θηλυκὸ ὠάριο. Σκεφτεῖτε τὸ πρῶτο μωρὸ ποὺ κατεῖχε ψυχή. Τὸ μωρὸ αὐτὸ ἦταν πολὺ ὅμοιο μὲ τὴ μητέρα καὶ τὸν πατέρα του, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι εἶχε ψυχὴ ἐνῶ ἐκεῖνοι ὄχι. Οἱ βιολογικές μας γνώσεις μποροῦν βεβαίως νὰ ἐξηγήσουν τὴ γέννηση ἑνὸς μωροῦ, τοῦ ὁποίου ὁ κερατοειδὴς ἦταν λίγο πιὸ καμπύλος ἀπὸ τοὺς κερατοειδεῖς των γονέων. Μιὰ ἐλαφρὰ μετάλλαξη σὲ ἕνα μόνο γονίδιο μπορεῖ νὰ συμβάλει σὲ αὐτό. Ἀλλὰ ἡ βιολογία δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγήσει τὴ γέννηση ἑνὸς μωροῦ ποὺ ἔχει μιὰ αἰώνια ψυχὴ ἀπὸ γονεῖς ποὺ δὲν εἶχαν οὔτε ἕνα ψιχίο ψυχῆς. Μιὰ μόνο μετάλλαξη, ἢ ἀκόμα καὶ ἀρκετὲς μεταλλάξεις, ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ δώσουν σὲ ἕνα ζῶο μιὰ οὐσία ἀσφαλῆ ἐνάντια σὲ ὅλες τὶς ἀλλαγές, συμπεριλαμβανομένου καὶ τοῦ θανάτου;[16] Ἐξ οὗ καὶ ἡ ὕπαρξη τῶν ψυχῶν δὲν μπορεῖ νὰ συνυπάρξει μὲ τὴ θεωρία τῆς ἐξέλιξης»[17].
Τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Harari μᾶλλον προξενεῖ ἀμηχανία σὲ ὁποιονδήποτε προσεκτικὸ ἀναγνώστη — τὴν ἀμηχανία ποὺ νοιώθουμε ὅταν κάποιος ἔχει διατυπώσει μιὰ ἰδέα τόσο λογικὰ προβληματικὴ καὶ ἐξοργιστικὰ λανθασμένη, ποὺ εἶναι ἀγενὲς ἀκόμα καὶ νὰ τὸ ἐπισημάνει κανεὶς στὸν συνομιλητή του. Ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ προβλήματα αὐτοῦ τοῦ ἐπιχειρήματος εἶναι ὅτι ἂν ὑπάρχει κάτι διακριτὸ στὴ συνειδητότητα τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως καὶ στὴν ψυχή, τότε καὶ αὐτὸ θὰ ἐμφανίσθηκε ἐπίσης «μιὰ ὡραία μέρα», σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ βιολογικοὺς προγόνους ποὺ δὲν τὴ διέθεταν. Φυσικά, αὐτὴ πιθανότατα θὰ ἐξελίχθηκε ἀργόσυρτα μὲ τὸ χρόνο καὶ τὶς γενεές, θὰ πῆρε χρόνο γιὰ νὰ δομηθοῦν οἱ προϋποθέσεις της, ἀλλὰ ἂν ὑπάρχει κάτι διακριτὸ ποὺ μπορεῖ νὰ ὀνομασθεῖ «ἀνθρώπινη συνείδηση» (γιὰ παράδειγμα, ἡ ἱκανότητα ἀνάπτυξης σκέψης γιὰ τὸ μέλλον), τότε θὰ πρέπει νὰ ὑπάρχει μιὰ κόκκινη γραμμὴ μεταξὺ ἑνὸς προγόνου ποὺ δὲν τὴν εἶχε κι ἑνὸς ἀπογόνου ποὺ πράγματι θὰ ἦταν πρῶτος ἄνθρωπος μὲ πλήρη ἀνθρώπινη συνείδηση, μὲ τὶς εἰδοποιοὺς διαφορὲς ποὺ αὐτὴ συγκροτεῖ ἐὰν εἶναι νὰ ἔχει ὁποιοδήποτε νόημα ἡ φράση. Φυσικά, ἡ δαρβινικὴ ἐξελικτικὴ θεωρία δὲν ἐπιχειρηματολογεῖ οὔτε ἐναντίον τῆς ὕπαρξης οὔτε ἐναντίον τῆς ἀνάδυσης τῆς ἀνθρώπινης συνείδησης, αὐτοῦ τοῦ μέγιστου τῶν ἐπιστημονικῶν μυστηρίων — μὲ τὴν πρόοδο τῶν νευροεπιστημῶν νὰ μεγεθύνει τὸ μυστήριό του πῶς ἀναδύεται συνείδηση ἀπὸ τὴν ἐγκεφαλικὴ ὕλη, ἀντὶ νὰ τὸ ἐκμηδενίζει. Τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Harari ἐναντίον τῆς ψυχῆς ἀκολουθεῖται ἀπὸ ἐκτεταμένη ἀνάλυση γύρω ἀπὸ τὸ «γιατί τὸ χρηματιστήριο δὲν ἔχει συνείδηση»[18] μπορεῖ νὰ ἐξετασθεῖ ὡς ἀπόδειξη αὐτοῦ ποὺ θὰ χαρακτηρίζαμε ὡς ἐπιλεκτικὴ ἀπαίτηση γιὰ συνοχή.
Εἶναι ἀλλόκοτο, λοιπόν, ὅτι ἕνα δημοφιλὲς βιβλίο μὲ τόσο ἁπλοϊκοὺς καὶ ἐνίοτε πραγματολογικὰ λανθασμένους ἀφορισμοὺς μπορεῖ ἐπίσης νὰ προσφέρει μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ περιεκτικὲς περιγραφὲς τῆς τρέχουσας κατάστασής μας: «Ἡ νεωτερικότητα εἶναι μιὰ συμφωνία, ἕνα deal. Ὅλοι μας ὑπογράφουμε τὴ συμφωνία αὐτὴ τὴν ἡμέρα ποὺ γεννιόμαστε καὶ ρυθμίζει τὴ ζωή μας μέχρι τὴν ἡμέρα ποὺ θὰ πεθάνουμε. Πολὺ λίγοι ἀπὸ ἐμᾶς μποροῦν νὰ ἀκυρώσουν ἢ νὰ ὑπερβοῦν αὐτὴ τὴ συμφωνία. ... Τὸ ὅλον τῆς συμφωνίας μπορεῖ νὰ συνοψιστεῖ σὲ μιὰ ἁπλὴ φράση: οἱ ἄνθρωποι συμφωνοῦν νὰ ἐγκαταλείψουν τὸ νόημα μὲ ἀντάλλαγμα τὴν ἰσχύ»[19].
[1] Yuval Noah Harari, Sapiens: A Brief History of Humankind (New York: Harper, 2014).
[2] Yuval Noah Harari, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow (London: Vintage, 2017).
[3] Yuval Noah Harari, 21 Lessons for the 21st Century (London: Jonathan Cape, 2018).
[4] Harari, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, 221.
[5] Quaestiones et Dubia, 2.14.4-6: Βλ. “Maximus’ Apophaticism: God Does Not Exist”, σέλ. 45-48, Sotiris Mitralexis, Ever-Moving Repose: A Contemporary Reading of Maximus the Confessor’s Theory of Time, Veritas 24 (Eugene, Oregon: Cascade Books, 2017). Ἕνα ἄλλο παράδειγμα: «Δεῖ γάρ, εἴπερ ὡς ἀληθῶς τὸ γνῶναι διαφορὰν Θεοῦ καὶ κτισμάτων ἔστιν ἀναγκαῖον ἡμῖν, θέσιν εἶναι τοῦ ὑπερόντος τὴν τῶν ὄντων ἀφαίρεσιν, καὶ τὴν τῶν ὄντων θέσιν εἶναι τοῦ ὑπερόντος ἀφαίρεσιν, καὶ ἄμφω περὶ τὸν αὐτὸν κυρίως θεωρεῖσθαι τὰς προσηγορίας, καὶ μηδεμίαν κυρίως δύνασθαι τὸ εἶναι, φημί, καὶ <τὸ> μὴ εἶναι». Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, Μυσταγωγία, προοίμιο, 110-115.
[6] Harari, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, 200.
[7] Harari, 25.
[8] Harari, 26.
[9] Harari, 28.
[10] Harari, 50.
[11] Harari, 54.
[12] Harari, 383.
[13] Harari, 96-105, ‘Organisms are Algorithms’.
[14] Harari, 120-23.
[15] Harari, 120.
[16] Harari, 122.
[17] Harari, 123.
[18] Harari, 123-28.
[19] Harari, 233.
