Ἰωάννου Κ. Ἀγγελοπούλου,
«Ἡ θεία Πρόνοια»,
Ἀκτῖνες 78 (2015) 4-10
1. Εἰσαγωγὴ
«Ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ μεγάλες ἀλήθειες τῆς πίστεώς μας. Συγκινεῖ πάντοτε τὴν καρδιά μας, ἀναπαύει τὸ πνεῦμα, μᾶς δίνει θάρρος καὶ δύναμι στὸν ἀγῶνα τῆς ζωῆς»[1].
Ἂς δοῦμε τί διδάσκει ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας γιὰ τὴν θεία πρόνοια.
2. Θεολογικὴ προσέγγισις
α. Ἡ λέξις πρόνοια εἶναι ἀρχαιοελληνικὴ καὶ σημαίνει τὴν φροντίδα καὶ μέριμνα γιὰ κάτι. «Εἶναι δὲ πρὸς τιμὴν τῶν Ἑλλήνων ὅτι αὐτοὶ πρῶτοι ἐπενόησαν τὸν ὅρο ‘θεία πρόνοια’, γιὰ νὰ δηλώσουν τὴν φροντίδα τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν κόσμο»[2].
«Ἡ θεία πρόνοια εἶναι ἡ στοργικὴ ἐκείνη ἐνέργεια καὶ φροντίδα, μὲ τὴν ὁποία ὁ Θεὸς συντηρεῖ ὅλα τὰ δημιουργήματά του καὶ κατευθύνει τὸ καθένα στὴν πραγματοποίησι τοῦ σκοποῦ, γιὰ τὸν ὁποῖο τὸ δημιούργησε»[3]. Κατὰ τὸν ἅγιο Ἰωάννη τὸν Δαμασκηνό: «Πρόνοια τοίνυν ἐστὶν ἐκ Θεοῦ εἰς τὰ ὄντα γινομένη ἐπιμέλεια. Καὶ πάλιν· Πρόνοιά ἐστι βούλησις Θεοῦ, δι’ ἣν πάντα τὰ ὄντα τὴν πρόσφορον διεξαγωγὴν λαμβάνει»[4].
Ἡ πρόνοια εἶναι κοινὴ ἐνέργεια τῆς Ἁγίας Τριάδος: «Πᾶσα προνοητικὴ θεία ἐνέργεια, ἔχουσα ὡς δέκτην εἴτε τὴν αἰσθητήν, εἴτε τὴν ὑπεραισθητὴν κτίσιν, δηλαδὴ τὸν ἀγγελικὸν κόσμον, εἶναι μία, συντελουμένη καὶ ἐπιτυγχανομένη ὑπὸ τῆς ἁγίας Τριάδος, ὑπὸ τοῦ Πατρός, τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ἡ συντηρητικὴ καὶ κυβερνητικὴ αὐτὴ ἐνέργεια, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐπιτελεῖται καὶ ὑπὸ τῶν τριῶν θείων ὑποστάσεων δὲν εἶναι τριπλῆ, δὲν χωρίζεται, βάσει τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἐνεργούντων προσώπων, ἀλλ’ εἶναι μία, βάσει τῆς κατ’ οὐσίαν ταυτότητος αὐτῶν»[5].
Ἡ πρόνοια εἶναι ἰδιότης τοῦ ποιητοῦ Θεοῦ. «Ἀνάγκη γὰρ τὸν αὐτὸν εἶναι ποιητὴν τῶν ὄντων καὶ προνοητήν· οὔτε γὰρ πρέπον οὔτε ἀκόλουθον ἄλλον μὲν ποιητὴν εἶναι τῶν ὄντων, ἄλλον δὲ προνοητήν· οὕτω γὰρ ἐν ἀσθενείᾳ πάντως εἰσὶν ἀμφότεροι, ὁ μὲν τοῦ ποιεῖν, ὁ δὲ τοῦ προνοεῖν. Ὁ Θεὸς τοίνυν ἐστὶν ὅ τε ποιητὴς καὶ προνοητής, καὶ ἡ ποιητικὴ δὲ αὐτοῦ δύναμις καὶ ἡ συνεκτικὴ καὶ ἡ προνοητικὴ ἡ ἀγαθὴ αὐτοῦ θέλησίς ἐστι»[6].
β. Κατὰ τὸν ἅγιο Ἰωάννη τὸν Δαμασκηνὸ ἔχομε διάφορα εἴδη καὶ μορφὲς τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸ σύμπαν καὶ πρὸς τὸν ἄνθρωπο. Μᾶς διδάσκει σχετικῶς: «Τῆς δὲ προνοίας τὰ μὲν κατ’ εὐδοκίαν ἐστί, τὰ δὲ κατὰ συγχώρησιν· Κατ’ εὐδοκίαν μέν, ὅσα ἀναντιρρήτως εἰσὶν ἀγαθά, κατὰ συγχώρησιν δὲ εἴδη πολλά. Συγχωρεῖ γὰρ πολλάκις καὶ τὸν δίκαιον περιπεσεῖν συμφοραῖς, ἵνα τὴν ἐν αὐτῷ λανθάνουσαν ἀρετὴν δείξῃ τοῖς ἄλλοις ὡς ἐπὶ τοῦ Ἰώβ»[7]. Ἡ θεία πρόνοια, δηλ. διακρίνεται σὲ κατ’ εὐδοκίαν καὶ σὲ κατ’ ἀνοχὴν τοῦ Θεοῦ. σὲ πράγματα τὰ ὁποῖα ἐπιθυμεῖ καὶ σὲ πράγματα τὰ ὁποῖα ἀνέχεται νὰ γίνουν.
Μορφὴ προνοίας τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν ἄνθρωπο εἶναι καὶ ἡ θεία ἐγκατάλειψις. Πάλι μᾶς διδάσκει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Τῆς δὲ ἐγκαταλείψεώς εἰσιν εἴδη δύο· ἔστι γὰρ ἐγκατάλειψις οἰκονομικὴ καὶ παιδευτικὴ καὶ ἔστιν ἐγκατάλειψις τελεία ἀπογνωστική. Οἰκονομικὴ μὲν καὶ παιδευτικὴ ἡ πρὸς διόρθωσιν καὶ σωτηρίαν καὶ δόξαν τοῦ πάσχοντος γινομένη ἢ καὶ πρὸς ἄλλων ζῆλον καὶ μίμησιν ἢ καὶ πρὸς δόξαν Θεοῦ· ἡ δὲ τελεία ἐγκατάλειψις, ὅτε τοῦ Θεοῦ πάντα πρὸς σωτηρίαν πεποιηκότος ἀνεπαίσθητος καὶ ἀνιάτρευτος, μᾶλλον δὲ ἀνίατος ἐξ οἰκείας προθέσεως διαμείνῃ ὁ ἄνθρωπος· τότε παραδίδοται εἰς τελείαν ἀπώλειαν ὡς ὁ Ἰούδας. Φείσεται ἡμῶν ὁ Θεὸς καὶ ἐξελεῖται τῆς τοιαύτης ἐγκαταλείψεως»[8].
Ἄλλη διάκρισις τῆς θείας προνοίας εἶναι σὲ συντηρητικὴ καὶ κυβερνητικὴ τῆς κτίσεως ἐνέργεια.
γ. Περιεχόμενο τῆς θείας προνοίας πρὸς τὸ σύμπαν εἶναι κατὰ πρῶτον ἡ συντήρησις τοῦ κόσμου. Ἡ συντηρητικὴ πρόνοια τοῦ Θεοῦ συνυπάρχει μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς κτίσεως: «Εἰ γὰρ λέγοι τις, ὅτι κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς γένεσιν εἱρμῷ προβαίνει τὸ πρᾶγμα, τοῦτο ἂν εἴη λέγων, ὅτι τῇ κτίσει συνυπάρχει πάντως ἡ πρόνοια. Τὸ γὰρ εἱρμῷ προβαίνειν τὸ κτισθέν, δηλοῖ τῇ κτίσει συγκαταβεβλῆσθαι τὴν πρόνοιαν. Προνοίας γὰρ ἡ μετὰ τὴν κτίσιν διεξαγωγὴ τῶν ὄντων· καὶ οὕτω οὐδὲν ἂν ἄλλο λέγοι, ἢ τὸν αὐτὸν εἶναι ποιητὴν ἅμα καὶ προνοητὴν τῶν ὄντων»[9]. Ὁ Θεὸς ὡς Δημιουργὸς καὶ Ποιητὴς τοῦ σύμπαντος κόσμου εἶναι συγχρόνως καὶ ὁ συντηρῶν αὐτό. Τὸ σύμπαν συντηρεῖται καὶ διατηρεῖται στὴν ὕπαρξι μέςῳ τῶν ἀκτίστων θείων ἐνεργειῶν, μέσῳ τῆς συντηρητικῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ πρὸς αὐτό. Ὅπως γράφεται καὶ στοὺς Ψαλμούς: «ἀντανελεῖς τὸ πνεῦμα αὐτῶν, καὶ ἐκλείψουσι καὶ εἰς τὸν χοῦν αὐτῶν ἐπιστρέψουσι». (Ψαλμ. 103: 29)
Κατὰ τὴν ἄποψι συγχρόνου θεολόγου: «πρόνοια τοῦ Θεοῦ, λοιπόν, εἶναι ἡ ἄπαυστη παρουσία τοῦ Θεοῦ στὴν κτίση καὶ στὴν ἱστορία, τὸ συνεχὲς κτίσιμο τοῦ κόσμου, ἡ ἀκατάληκτη πορεία σὲ μελλοντικοὺς ὁρίζοντες ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς. Ἐξάλλου ἡ πρόνοια εἶναι συνδεδεμένη μὲ τὴ θαυματουργικὴ θεία παρουσία. Πρόνοια καὶ θαῦμα εἶναι, κατὰ περιεχόμενο ζωῆς πάντοτε, ἔννοιες ταυτόσημες»[10].
Ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ ἐνυπάρχει ὡς φυσικὸς νόμος στὰ δημιουργήματα. Διδάσκει ὁ ἅγιος Βασίλειος σχετικῶς: «Ὁρᾷς τὴν θείαν διάταξιν πάντα πληροῦσαν, καὶ διὰ τῶν μικροτάτων διήκουσαν. Ἰχθὺς οὐκ ἀντιλέγει νόμῳ Θεοῦ, καὶ ἄνθρωποι σωτηρίων διδαγμάτων οὐκ ἀνεχόμεθα. Μὴ καταφρόνει τῶν ἰχθύων, ἐπειδὴ ἄφωνα καὶ ἄλογα παντελῶς, ἀλλὰ φοβοῦ μὴ καὶ τούτων ἀλογώτερος ᾖς, τῇ διαταγῇ τοῦ κτίσαντος ἀνθιστάμενος. Ἄκουε τῶν ἰχθύων μονονουχὶ φωνὴν ἀφιέντων δι’ ὧν ποιοῦσιν, ὅτι εἰς διαμονὴν τοῦ γένους τὴν μακρὰν ταύτην ἀποδημίαν στελλόμεθα. Οὐκ ἔχουσιν ἴδιον λόγον, ἔχουσι δὲ τὸν τῆς φύσεως νόμον ἰσχυρῶς ἐνιδρυμένον, καὶ τὸ πρακτέον ὑποδεικνύντα»[11]. Μέςῳ τῶν φυσικῶν νόμων συντηρεῖται καὶ διατηρεῖται στὴν ὕπαρξι καὶ στὴν τάξι τὸ σύνολο τῶν δημιουργημάτων τοῦ Θεοῦ.
δ. Ἀκόμη, μὲ τὴν πρόνοιά Του ὁ Τριαδικὸς Θεὸς κυβερνᾶ τὸ σύμπαν, τὸ ὁποῖο ἔχει δημιουργήση. «Ἡ διακρατοῦσα τὸν κόσμον, τοῦ Θεοῦ πρόνοιά ἐστι. Καὶ οὐκ ἔστι τόπος οὐδεὶς ἔρημος τῆς προνοίας. Πρόνοια δέ ἐστιν, αὐτοτελὴς λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ τυπωτικὸς τῆς εἰς τὸν κόσμον ἐρχομένης ὕλης καὶ δημιουργὸς καὶ τεχνίτης τῶν γινομένων ἁπάντων. Οὐδὲ γὰρ οἷόν τε τὴν ὕλην διακοσμεῖσθαι χωρὶς τῆς διακρινούσης δυνάμεως τοῦ λόγου, ὅς ἐστιν εἰκὼν καὶ σοφία καὶ πρόνοια τοῦ Θεοῦ»[12].
Γι’ αὐτὸ ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ ἀφορᾶ ὁλόκληρο τὴν κτίσι: «Προνοεῖ δὲ ὁ Θεὸς πάσης τῆς κτίσεως καὶ διὰ πάσης τῆς κτίσεως εὐεργετῶν καὶ παιδεύων καὶ δι’ αὐτῶν πολλάκις τῶν δαιμόνων ὡς ἐπὶ τοῦ Ἰὼβ καὶ τῶν χοίρων»[13].
Ἡ κυβερνητικὴ πρόνοια τοῦ Θεοῦ, φανερώνεται, κατὰ τὸν ἅγιο Βασίλειο, καὶ στὴν ἀναπαραγωγικὴ ἱκανότητα τῶν ζώων: «Τὰ εὐαλωτότερα τῶν ζῴων, πολυγονώτερα. Διὰ τοῦτο πολυτόκοι λαγωοί, καὶ αἶγες ἄγριαι, καὶ πρόβατα ἄγρια διδυμοτόκα, ἵνα μὴ ἐπιλείπῃ τὸ γένος ὑπὸ τῶν ὠμοβόρων ἐκδαπανώμενον. Τὰ δὲ φθαρτικὰ τῶν ἄλλων, ὀλιγοτόκα. Ὅθεν λέοντος ἑνὸς μόλις ἡ λέαινα μήτηρ γίνεται»[14].
ε. Ἐκεῖ, ὅμως, ὅπου φαίνεται εὐκρινέστερα ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ εἶναι πρὸς τὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος, ὡς κορωνὶς τῆς ἐπὶ γῆς δημιουργίας καὶ ὡς τὸ ἀγαπημένο δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, λαμβάνει ἐκ περισσοῦ τὶς ἐνέργειες καὶ τὰ δῶρα τῆς θείας προνοίας. Αὐτὸ τὸ μαρτυροῦν ἡ Π.Δ., ἡ Κ.Δ. τὰ πατερικὰ κείμενα, καθὼς καὶ ἡ ἐμπειρία τῶν πιστῶν καὶ τῶν ἁγίων ὅλων τῶν ἐποχῶν.
Ἐπὶ παραδείγματι στὴν Π.Δ.: «Ἡ θεία πρόνοια μὲ ἀγγέλους προστατεύει τὸν Λὼτ στὴ γῆ τῶν Σοδόμων καὶ Γομόρρας, σώζει τὸν Ἰωςὴφ ἀπὸ τὴ φονικὴ μανία τῶν ἀδελφῶν του καὶ τὸν κάνει δεύτερο βασιληᾶ τῆς Αἰγύπτου. Ἐλευθερώνει τοὺς Ἰσραηλῖτες ἀπὸ τὴν τυραννία τῶν Φαραὼ καὶ τοὺς ἐγκαθιστᾷ ἀφεντάδες στὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας»[15].
Ἀνάλογες μαρτυρίες ἔχομε καὶ στὴν Κ.Δ. μὲ χαρακτηριστικὰ τὰ κείμενα ὅπου ὁ Κύριος μᾶς προτρέπει νὰ ἀποδιώξωμε τὴν ἀγωνιώδη βιωτικὴ μέριμνα, βλέποντες τὰ κρῖνα τοῦ ἀγροῦ καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ.
Ἀπὸ τὶς πολλὲς μαρτυρίες τῶν ἁγίων Πατέρων ἀναφέρομε τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Δωροθέου: «Καλόν ἐστιν, ἀδελφοί, καθὼς ἀεὶ λέγω ὑμῖν, ἕκαστον πρᾶγμα ἐπὶ τὸν Θεὸν ἀνάγειν καὶ λέγειν ὅτι οὐδὲν ἐκτὸς τοῦ Θεοῦ γίνεται· ἀλλὰ πάντως οὕτως οἶδεν ὁ Θεὸς ὅτι καλόν ἐστι καὶ συμφέρον, καὶ οὕτως ἐποίησε, κἂν ἔχῃ ἔξωθεν αἰτίαν τινὰ τὸ πρᾶγμα … Ἀλλὰ τὸ ἀκριβέστερον καὶ ὠφελιμότερον τοῦτο μᾶλλόν ἐστιν, ὅτι οὕτως οἶδεν ὁ Θεὸς ὅτι συμφέρει τῇ ψυχῇ μου, καὶ οὕτως ἐγένετο· οὐδὲν γάρ ἐστιν ὧν ποιεῖ ὁ Θεός, ὅτι οὐκ ἔστι καλόν, ἀλλὰ πάντα καλὰ καὶ καλὰ λίαν. Οὐ δεῖ οὖν ἀθυμεῖν τινα ἐπὶ τοῖς συμβαίνουσιν, ἀλλὰ πάντα, ὡς εἶπον, ἐπὶ τὴν πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ ἀναφέρειν καὶ ἀναπαύεσθαι»[16]. Καὶ τονίζει ὁ ἴδιος: «πάντα προνοίᾳ Θεοῦ γίνεται πρὸς τὸ συμφέρον ἑκάστῳ»[17] καὶ «οὐδὲν ἐγχωρεῖ ἄνευ τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ γενέσθαι ἡμῖν»[18].
Ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ εἶναι πολυμήχανος καὶ εὐμήχανος. «Χρὴ δὲ εἰδέναι, ὡς πολλοὶ εἰσιν οἱ τρόποι τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας καὶ μήτε λόγῳ ἑρμηνευθῆναι μήτε νῷ περιληφθῆναι δυνάμενοι»[19]. Ἐκδηλώνεται μὲ πολλοὺς καὶ ποικίλους τρόπους, οἱ ὁποῖοι ἀποδεικνύουν τὸ μέγεθος τῆς φιλανθρωπίας τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ πρὸς τὴν ἀνθρωπότητα.
στ. Ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ σχετίζεται καὶ συνδέεται μὲ αὐτό, τὸ ὁποῖο ὀνομάζεται προορισμὸς (πρόγνωσις) τοῦ Θεοῦ. «Χρὴ γινώσκειν, ὡς πάντα μὲν προγινώσκει ὁ Θεός, οὐ πάντα δὲ προορίζει· προγινώσκει γὰρ καὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν, οὐ προορίζει δὲ αὐτά· οὐ γὰρ θέλει τὴν κακίαν γενέσθαι οὐδὲ βιάζεται τὴν ἀρετήν. Ὥστε τῆς θείας προγνωστικῆς κελεύσεως ἔργον ἐστὶν ὁ προορισμός. Προορίζει δὲ τὰ οὐκ ἐφ’ ἡμῖν κατὰ τὴν πρόγνωσιν αὐτοῦ· ἤδη γὰρ κατὰ τὴν πρόγνωσιν αὐτοῦ προέκρινε πάντα ὁ Θεὸς κατὰ τὴν ἀγαθότητα καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ»[20]. Ἐπ’ οὐδενί, βεβαίως, ἡ θεία πρόνοια (ἢ ἡ θεία πρόγνωσις) δὲν παραβιάζει τὸ αὐτεξούσιο τοῦ ἀνθρώπου: «Χρὴ δὲ γινώσκειν, ὅτι ἡ μὲν αἵρεσις τῶν πρακτῶν ἐφ’ ἡμῖν ἐστι, τὸ δὲ τέλος τῶν μὲν ἀγαθῶν τῆς τοῦ Θεοῦ συνεργίας δικαίως συνεργοῦντος τοῖς προαιρουμένοις τὸ ἀγαθὸν ὀρθῷ τῷ συνειδότι κατὰ τὴν πρόγνωσιν αὐτοῦ, τῶν δὲ πονηρῶν τῆς ἐγκαταλείψεως τοῦ Θεοῦ πάλιν κατὰ τὴν πρόγνωσιν αὐτοῦ δικαίως ἐγκαταλιμπάνοντος»[21].
Ὅπως ὑπογραμμίζει καὶ σύγχρονος θεολόγος: «πρόνοια σημαίνει τὰς ἀποφάσεις τῆς θείας βουλῆς σχετιζομένας πρὸς τὴν ἀνθρωπίνην ἐλευθερίαν, ἀποφάσεις τεθεμελιωμένας ἐπὶ τῆς προγνώσεως τῶν ἐλευθέρων πράξεων τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι μία βουλὴ πάντοτε σωτήριος, ἡ ὁποία γνωρίζει νὰ δημιουργῇ ἓν μεγαλύτερον ὄφελος διὰ τοὺς ἀνθρώπους καθ’ ὅλας τὰς ἀλλεπαλλήλους μεταβολὰς τῶν παραπλανήσεών των, μὲ τὴν προϋπόθεσιν ὅτι ὁ ἄνθρωπος θὰ μάθῃ νὰ ἀναγνωρίζῃ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ»[22].
ζ. Πῶς συμβιβάζεται, ὅμως, ἡ ὕπαρξις τοῦ κακοῦ μὲ τὴν θεία πρόνοια; Ἡ θεία πρόνοια, καθὼς καὶ ἡ θεία φιλανθρωπία, συχνὰ κατηγοροῦνται ἀπὸ τοὺς ἀσεβεῖς: «οὐδεὶς γοῦν σπουδαῖος καὶ κατ’ ἀρετὴν βιῶν αἰτιᾶται τὴν Πρόνοιαν, ἀλλ’ εἴ τις φαῦλος καὶ ἔξω τῶν ὁδῶν αὐτοῦ βεβηκώς»[23]. Ὅταν συμβαίνουν ἀταξίες στὴν κτίσι καὶ περιπέτειες στὸν ἄνθρωπο, κάποιοι κατηγοροῦν τὸν Θεὸ ὅτι δῆθεν δὲν προνοεῖ πλέον γιὰ τὴν σωτηρία τῆς ἀνθρωπότητος. Αὐτὸ θεολογικῶς ἔχει ὀνομασθῆ ὡς θεοδικία· τρόπον τινὰ δικάζεται ὁ Θεὸς γιὰ τὴν ὕπαρξι τοῦ κακοῦ μέσα στὸν κόσμο καὶ γιὰ τὸ γεγονὸς ὅτι πάσχουν καὶ ὑποφέρουν οἱ δίκαιοι. Τὸ βιβλίο τοῦ Ἰὼβ στὴν Π.Δ. ἀναφέρεται σὲ αὐτὸ τὸ ζήτημα καὶ μᾶς διδάσκει ὅτι οἱ βουλὲς καὶ τὰ κρίματα τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀνεξερεύνητα καὶ ἄγνωστα στοὺς πεπερασμένους ἀνθρώπους. Γι’ αὐτὸ χρειάζεται νὰ θαυμάζεται ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ, ἔστω κι ἂν δὲν κατανοεῖται πλήρως: «Χρὴ τοίνυν τούτοις προσέχοντας πάντα θαυμάζειν, πάντα ἐπαινεῖν, πάντα ἀνεξετάστως ἀποδέχεσθαι τὰ τῆς προνοίας ἔργα, κἂν φαίνηται τοῖς πολλοῖς ἄδικα διὰ τὸ ἄγνωστον καὶ ἀκατάληπτον εἶναι τοῦ Θεοῦ τὴν πρόνοιαν. Πάντα δὲ λέγω τὰ οὐκ ἐφ’ ἡμῖν· τὰ γὰρ ἐφ’ ἡμῖν οὐ τῆς προνοίας ἐστίν, ἀλλὰ τοῦ ἡμετέρου αὐτεξουσίου»[24].
η. Ποιά σχέσι ἔχουν οἱ φυσικοὶ νόμοι μὲ τὶς θαυμαστὲς παρεμβάσεις τοῦ Θεοῦ στὴν κτίσι; Ἔμμεσος πρόνοια τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν κόσμο εἶναι οἱ φυσικοὶ νόμοι: «Ἔμμεση ἐπέμβασις εἶναι, ὅταν τρόπον τινὰ χρησιμοποιεῖ ὁ Θεὸς τοὺς φυσικοὺς νόμους καὶ τὶς ἰδιότητες, ποὺ ὁ ἴδιος ἔβαλε σὲ κάθε κτίσμα του, γιὰ νὰ διατηρῇ ἔτσι καὶ κατευθύνῃ αὐτά»[25]. Τουναντίον ἄμεσος πρόνοια τοῦ Θεοῦ εἶναι τὸ θαῦμα: «Ἐκεῖ ὅμως ποὺ φαίνεται πιὸ καθαρὰ ἡ ἄμεση ἐπέμβασις τοῦ Θεοῦ εἶναι τὸ θαῦμα. Διότι τότε γίνεται μὲ τὴ θεία δύναμι κάτι τὸ ἐντελῶς ἔκτακτο, ξένο ἢ καὶ ἀντίθετο πρὸς τοὺς φυσικοὺς νόμους»[26].
3. Ἠθικὴ προσέγγισις
Τὰ ἀνωτέρω ἐκτεθέντα δόγματα τῆς Ἐκκλησίας, τὰ σχετικὰ μὲ τὴν θεία πρόνοια, ἔχουν ἠθικὲς προεκτάσεις καὶ συνέπειες στὴν ζωή μας.
α. Ἡ ἀποδοχὴ τῆς θείας προνοίας καὶ ἡ ἐμπιστοσύνη μας σὲ αὐτὴ μᾶς ὠθεῖ σὲ ἀποδίωξι ὅλων τῶν βιωτικῶν μεριμνῶν καὶ τοῦ ἄγχους. Ὁ Κύριος μὲ μία θαυμάσια διδαχή του μᾶς διδάσκει νὰ ἐμπιστευόμαστε τὴν θεία πρόνοια καὶ νὰ μὴ μεριμνοῦμε μὲ ἀγωνία καὶ ἄγχος γιὰ τὸ μέλλον.
«Διὰ τοῦτο λέγω ὑμῖν, μὴ μεριμνᾶτε τῇ ψυχῇ ὑμῶν τί φάγητε καὶ τί πίητε, μηδὲ τῷ σώματι ὑμῶν τί ἐνδύσησθε· οὐχὶ ἡ ψυχὴ πλεῖόν ἐστιν τῆς τροφῆς καὶ τὸ σῶμα τοῦ ἐνδύματος; ἐμβλέψατε εἰς τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ, ὅτι οὐ σπείρουσιν οὐδὲ θερίζουσιν οὐδὲ συνάγουσιν εἰς ἀποθήκας, καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος τρέφει αὐτά· οὐχ ὑμεῖς μᾶλλον διαφέρετε αὐτῶν; τίς δὲ ἐξ ὑμῶν μεριμνῶν δύναται προσθεῖναι ἐπὶ τὴν ἡλικίαν αὐτοῦ πῆχυν ἕνα; καὶ περὶ ἐνδύματος τί μεριμνᾶτε; καταμάθετε τὰ κρίνα τοῦ ἀγροῦ πῶς αὐξάνει· οὐ κοπιᾷ οὐδὲ νήθει· λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι οὐδὲ Σολομὼν ἐν πάσῃ τῇ δόξῃ αὐτοῦ περιεβάλετο ὡς ἓν τούτων. Εἰ δὲ τὸν χόρτον τοῦ ἀγροῦ, σήμερον ὄντα καὶ αὔριον εἰς κλίβανον βαλλόμενον, ὁ Θεὸς οὕτως ἀμφιέννυσιν, οὐ πολλῷ μᾶλλον ὑμᾶς, ὀλιγόπιστοι; μὴ οὖν μεριμνήσητε λέγοντες, τί φάγωμεν ἤ τί πίωμεν ἤ τί περιβαλώμεθα; πάντα γὰρ ταῦτα τὰ ἔθνη ἐπιζητεῖ· οἶδεν γὰρ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος ὅτι χρῄζετε τούτων ἁπάντων. ζητεῖτε δὲ πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν. Μὴ οὖν μεριμνήσητε εἰς τὴν αὔριον, ἡ γὰρ αὔριον μεριμνήσει τα ἑαυτῆς· ἀρκετὸν τῇ ἡμέρᾳ ἡ κακία αὐτῆς»[27].
Σημειώνει σύγχρονος θεολόγος: «Τὰ ἀνεκτίμητα αὐτὰ λόγια τοῦ Κυρίου [Ματθ. 6: 25-34] θὰ ἔπρεπε νὰ τὰ ξέρωμε ἀπ’ ἔξω, νὰ τὰ λέμε στὸν ἑαυτόν μας, νὰ τὰ λέμε στοὺς ἄλλους, νὰ τὰ συζητοῦμε πάντοτε μεταξύ μας καὶ μάλιστα, ὅταν δύσκολες περιστάσεις καὶ μεγάλες μέριμνες καὶ ἀπελπιστικὲς σκέψεις σκοτεινιάζουν τὸν οὐρανὸ τῆς ψυχῆς μας. Γιατὶ ν’ ἀνησυχοῦμε καὶ νὰ στενοχωριώμαστε γιὰ τὴ σημερινὴ καὶ τὴν αὐριανὴ ἡμέρα καὶ ὅλες τὶς ἡμέρες τῆς ζωῆς μας; Γιατί νὰ ἀφίνωμε τὴν καρδιά μας νὰ πικραίνεται, ἀφοῦ ὁ Θεός, ὁ πανάγαθος καὶ στοργικὸς πατέρας μας, φροντίζει γιὰ μᾶς; Αὐτὸς ποὺ μᾶς ἔδωσε τὴ ζωὴ δὲν θὰ μᾶς δώςῃ καὶ τὴν τροφὴ γιὰ τὴν συντήρησι τῆς ζωῆς: Αὐτὸς ποὺ μᾶς ἔδωσε τὸ σῶμα, δὲν θὰ μᾶς δώςῃ καὶ τὸ ἔνδυμα τοῦ σώματος; Ἀφοῦ μᾶς ἐχάρισε τὸ ἀνώτερο καὶ πολυτιμότερο, τὴ ζωὴ καὶ τὸ σῶμα, δὲν θὰ μᾶς προσφέρῃ τὸ ἀσύγκριτα κατώτερο, τὴν τροφὴ καὶ τὸ ἔνδυμα;»[28].
Ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ δὲν περιορίζεται μόνον στὶς ὑλικὲς – βιωτικὲς ἀνάγκες τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλὰ ἐπεκτείνεται καὶ στὶς ἀνάγκες τῆς ψυχῆς του· ἐκεῖ μάλιστα ἐπιμένει. «Χίλιες δυὸ περιστάσεις μᾶς φέρνει κάθε μέρα, γιὰ νὰ κατευθύνῃ καὶ κυβερνήσῃ τὴ ζωή μας πρὸς τὸ θεῖο του θέλημα. Ἕνα κήρυγμα ποὺ θὰ παρακολουθήσωμε, μιὰ καλὴ συμβουλὴ ποὺ θὰ ἀκούσωμε, ἕνα οἰκοδομητικὸ βιβλίο ποὺ θὰ πέσῃ στὰ χέρια μας, ἕνα καλὸ παράδειγμα ποὺ θὰ ἰδοῦμε, μιὰ θλῖψις, μιὰ περιπέτεια, μιὰ ἀσθένεια, μιὰ εὐλογία στὰ ἔργα τῶν χειρῶν μας καὶ καρποφορία στοὺς ἀγρούς μας, ὅλα αὐτὰ καὶ ἀναρίθμητα ἄλλα, ἀπὸ τὸ πιὸ μεγάλο γεγονὸς τῆς ζωῆς μας ὣς τὴν πιὸ μικρὴ καὶ ἀσήμαντη λεπτομέρεια, εἶναι ἐπεμβάσεις καὶ ἐνέργειες τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ, γιὰ νὰ κυβερνήσῃ καὶ νὰ κατευθύνῃ πρὸς τὸ καλὸ τὴ ζωή μας»[29].
β. Μὲ τὴν πεποίθησι ὅτι ὑπάρχει καὶ ἐνεργεῖ ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ στὴν ζωή μας καταφεύγομε οἱ πιστοὶ στὸν Κύριο καὶ στοὺς ἁγίους μας: «πᾶσαν τὴν ζωὴν ἡμῶν Χριστῷ τῷ Θεῷ παραθώμεθα», ὁμολογοῦμε καὶ εὐχόμαστε σὲ κάθε θεία λειτουργία. Εἴμαστε πεπεισμένοι ὅτι ὁ φιλάνθρωπος Κύριος καὶ οἱ μιμητές Του ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας, θὰ μᾶς συνδράμουν στὶς ἀνάγκες καὶ δυσκολίες τῆς ζωῆς μας. Ἡ πρὸς τὰ ἄλογα δημιουργήματα μεγίστη πρόνοια τοῦ Θεοῦ ὠθεῖ καὶ ἐμᾶς σὲ πίστι καὶ ἐλπίδα: «Ταῦτά σοι εἰς προτροπὴν τοῦ αἰτεῖν παρὰ Θεοῦ τὰ πρὸς σωτηρίαν διὰ τῆς περὶ τὰ ἄλογα τοῦ Θεοῦ προνοίας νενομοθέτηται. Τί οὐκ ἂν γένοιτο τῶν παραδόξων ἕνεκεν σοῦ, ὃς κατ’ εἰκόνα γέγονας τοῦ Θεοῦ, ὅπουγε ὑπὲρ ὄρνιθος οὕτω μικρᾶς ἡ μεγάλη καὶ φοβερὰ κατέχεται θάλασσα, ἐν μέςῳ χειμῶνι γαλήνην ἄγειν ἐπιταχθεῖσα;»[30].
γ. Γι’ αὐτὸ ὁ ἐμπιστευόμενος τὴν θεία πρόνοια πιστὸς καταφεύγει στὶς δύσκολες στιγμὲς τῆς ζωῆς του στὴν προσευχὴ καὶ στὴν ἐλπίδα: «Κύριος ποιμαίνει μοι καὶ οὐδέν μοι ὑστερήσει»[31], ἐπαναλαμβάνομε μαζὶ μὲ τὸν Ψαλμωδὸ καὶ εἴμαστε σίγουροι ὅτι δὲν θὰ μᾶς λείψη κάτι. Ἡ θεία πρόνοια, κατὰ τὴν πίστι τῶν Ὀρθοδόξων, θὰ ἐνεργήση στὴν κατάλληλο γιὰ τὴν πνευματική μας σωτηρία στιγμή. «Μὴ ζήτει τοῦτο, μηδὲ περιεργάζου, ἀλλὰ παραχώρει τῷ ἀκαταλήπτῳ τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας τοῦ καιροῦ τὴν ἐπιτηδειότητα»[32], μᾶς συμβουλεύει ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος.
δ. Ἡ τήρησις τοῦ θείου θελήματος καὶ ἡ ἐπιδίωξις τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κατὰ Χριστὸν ζωῆς, συμφώνως μὲ τὰ λόγια του Κυρίου μας, ἀρκοῦν: «καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσονται ἡμῖν»[33]. Ὅλα ὅσα μᾶς χρειάζονται γιὰ τὴν ζωή μας θὰ προνοηθοῦν ἀπὸ Αὐτόν. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ ἀπόστολος Παῦλος διακηρύσσει ὅτι «τοῖς ἀγαπῶσιν τὸν Θεὸν πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθόν», ἀκόμη καὶ οἱ ἀντιξοότητες καὶ οἱ περιπέτειες τοῦ βίου. «Βλέπετε ὅτι ἔμψυχα καὶ ἄψυχα συναρμολογοῦνται καὶ ἐναρμονίζονται κατὰ ἕνα θαυμαστὸ τρόπο, ὥστε στὸ τέλος νὰ βγῇ ἕνα συγκεκριμένο, καλὸ καὶ ἀνέλπιστο ἀποτέλεσμα. Νομίζει κανεὶς ὅτι κάποιο ἀόρατο χέρι κατευθύνει μὲ σοφία, μὲ ἀκρίβεια καὶ δύναμι τὰ πράγματα, γιὰ νὰ προλάβῃ καταστροφὲς καὶ νὰ σώσῃ ἀπὸ βέβαιο κίνδυνο τὸν ἄνθρωπο»[34]. Καὶ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος συμπληρώνει: «Ἐὰν γὰρ τὰ τοῦ Θεοῦ μεριμνῶμεν, τὰ ἡμέτερα αὐτὸς μεριμνήσει καὶ μετὰ πολλῆς ἀδείας τὸ πέλαγος τοῦ παρόντος βίου διαπλεύσομεν»[35].
ε. Τέλος, οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας καθίστανται ἑκουσίως ὄργανα τῆς θείας προνοίας πρὸς τοὺς συνανθρώπους τους. Φωτίζονται ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ παρεμβαίνουν μὲ διάκρισι καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν σωτηρία τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων τῶν συνανθρώπων μας. Παραδείγματα τέτοιων ἐπεμβάσεων ἀναφέρονται σὲ ὅλους τοὺς βίους τῶν ἁγίων καθὼς καὶ στὸν νεοφανῆ κατὰ Χριστὸν ἅγιο τὸν «Τρελλο-Γιάννη»[36].
4. Ἐπίλογος
Ἡ πίστις στὴν θεία πρόνοια ἐκδιώκει τὸ ἄγχος καὶ τὴν ἀγωνία ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους: «Ἤθελε [ὁ Κύριος] νὰ ἐξουδετερώση καὶ νὰ διώξῃ ἀπὸ τὴν καρδιὰ τῶν ἀνθρώπων τὴν ἀγωνιώδη καὶ καταθλιπτικὴ μέριμνα γιὰ τὴν συντήρησί τους, καὶ νὰ τοὺς μάθῃ νὰ ἐπαναπαύωνται μὲ πίστι στὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ. Γιατὶ ὅταν ὁ ἄνθρωπος πεισθῇ ὅτι ἔχει πάντοτε κοντά του βοηθὸ καὶ προστάτη καὶ προνοητὴ τὸν πανάγαθον Θεόν, τότε αἰσθάνεται τὸν ἑαυτόν του ἀσφαλῆ, μένει εἰρηνικὸς καὶ στὶς πιὸ δύσκολες περιστάσεις καὶ ἐμπιστεύεται τὴ ζωή του καὶ στὶς ὑποθέσεις του στὴ θεία πρόνοια. Ἐργάζεται βέβαια καὶ αὐτὸς καὶ κοπιάζει καὶ χρησιμοποιεῖ τὶς πνευματικὲς καὶ σωματικὲς δυνάμεις, ποὺ ἔλαβε ἀπὸ τὸ Θεό, γιατὶ αὐτὸ θεωρεῖ καθῆκον, ἀλλὰ τὴν ἐπιτυχία τῶν προσπαθειῶν του τὴν ἐξαρτᾷ ἀπὸ τὴν εὐλογία τοῦ Θεοῦ»[37].
Ἡ καθημερινὴ ζωὴ τοῦ ἀγωνιζομένου χριστιανοῦ συντελεῖται μέσα στὴν παρουσία καὶ φροντίδα τοῦ παναγάθου Θεοῦ. Ὁ πιστὸς ἐκκινᾶ τὴν ἡμέρα ἐμπιστευόμενος πλήρως καὶ τελείως τὴν πατρικὴ καὶ πανσθενουργὸ πρόνοια τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ὅπως ἀναγράφεται καὶ στὴν προσευχὴ τῶν πατέρων τῆς Ὄπτινα: «Ὅποιες εἰδήσεις κι ἂν λάβω στὸ διάστημα τῆς σημερινῆς ἡμέρας, δίδαξε με νὰ τὶς δεχθῶ μὲ ἠρεμία καὶ μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι προέρχονται ἀπὸ τὸ ἅγιο θέλημα Σου ... Σ’ ὅλες τὶς ἀπρόοπτες περιστάσεις μὴ μὲ ἀφήσεις νὰ ξεχάσω, ὅτι τὰ πάντα προέρχονται ἀπὸ Σένα». Καὶ μὲ τὸν προσωπικό του ἀγῶνα τὰ πραγματοποιῆ αὐτά.
Βιβλιογραφια
Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Α’- Θ’ (ΒΕΠ 51, 185-272).
Γενναδιου Σχολαρίου, Περὶ θείας προνοίας καὶ προορισμοῦ, Λόγοι Α’- Ε’ (PG 160, 1105-1156).
Ιωάννου Δαμασκηνου, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43-44 (Schriften, Bd. II, σσ. 100-106).
Ιωάννου Χρυσόστομου, Μοίρα καὶ Θεία Πρόνοια: Λόγοι Α’ - ΣΤ’ (Ἀθήνα: Λύχνος, 2003).
Ιωαννου Χρυσοστομου, Περὶ εἱμαρμένης τε καὶ προνοίας, Λόγοι Α’ – ΣΤ’ (PG 50, 749-774).
Κολιτσαρα Ιωαννου, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977).
Νίκου Αθανασιου, Θεία πρόνοια καὶ εἱμαρμένη κατὰ τοὺς Τρεῖς Ἱερᾶρχες (Θεσσαλονίκη 2007).
Φαραντου Μεγα, Περὶ θείας προνοίας καὶ προορισμοῦ (Ἀθῆναι 1966).
[1] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 49.
[2] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 51.
[3] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 68 -69.
[4] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 100). Πρβλ. Νεμεσίου Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, ΜΓ’ (ΒΕΠ 38, 301).
[5] Νικολάου Ξεξάκη, Ἡ θεολογία τοῦ ὁμοουσίου (Ἀθῆναι 2003), σ. 226-227.
[6] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 100).
[7] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 101).
[8] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 102).
[9] Νεμεσίου Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, ΜΒ’ (ΒΕΠ 38, 300).
[10] Νίκου Ματσούκα, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία, τόμ. Δ’, Ὁ Σατανᾶς (Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 1999), σ. 167.
[11] Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Ζ’, 4 (ΒΕΠ 51, 250).
[12] Μ. Ἀντωνίου, Παραινέσεις περὶ ἤθους ἀνθρώπων, ρνστ’ (Φιλοκαλία, τόμ. Α’, σ. 25).
[13] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 103).
[14] Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Θ’, 5 (ΒΕΠ 51, 268).
[15] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 52.
[16] Ἀββᾶ Δωροθέου, Διδασκαλίαι, ΙΒ’, 124 (Καρέας, Ἑτοιμασία, 2000), σ. 288.
[17] Ἀββᾶ Δωροθέου, Διδασκαλίαι, Ζ’ (Ἔργα Ἀσκητικά, σ. 220).
[18] Ἀββᾶ Δωροθέου, Διδασκαλίαι, Ζ’ (Ἔργα Ἀσκητικά, σ. 210).
[19] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 102).
[20] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 44 (Schriften, Bd. II, σ. 103).
[21] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 102).
[22] Vladimir Lossky, Ἡ μυστικὴ θεολογία τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας (Θεσσαλονίκη 19732), σ. 161.
[23] Διδύμου Ἀλεξανδρέως, Ὑπόμνημα εἰς τοὺς Ψαλμούς, ΡΜΔ’ 17 (ΒΕΠ 45, 278).
[24] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 43 (Schriften, Bd. II, σ. 100-101).
[25] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 75.
[26] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 75.
[27] Ματθ. 6: 25-34.
[28] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 57.
[29] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 76-77.
[30] Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η’, 5 (ΒΕΠ 51, 259).
[31] Ψαλμ. 22: 1.
[32] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Παῦλον, ὁμιλία Δ’ (PG 50, 487).
[33] Ματθ. 6: 33.
[34] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 47.
[35] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, ΙΔ', ε' (ΒΕΠ 91, 169).
[36] Βλ. Διονυσίου Μακρῆ, Ὁ τρελο – Γιάννης, τόμ. Α’ – Β’ (Ἀθήνα: Ἀγαθὸς Λόγος, 2009).
[37] Ἰωάννου Κολιτσάρα, Εἶπε καὶ ἐγεννήθησαν (Ἀθῆναι: Ζωή, 1977), σ. 56.
