Χαρίδημου Τσούκα, Χρόνος, ἀφήγηση καὶ δημιουργία

ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ*

Χρόνος, αφήγηση και δημιουργία

Καθημερινή 05.01.2020

«Η ζωή μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο προς τα πίσω. Αλλά πρέπει να τη ζήσουμε προς τα μπροστά».
Σορεν Κιρκεγκορ

«Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας / σα μια σειρά κεράκια αναμένα – / χρυσά, ζεστά, και ζωηρά κεράκια. / Η περασμένες μέρες πίσω μένουν, / μια θλιβερή γραμμή κεριών σβυσμένων […]».
Κωνσταντινος Καβαφης

«Τον χαμένο χρόνο δεν θα τον ξαναβρείς ποτέ».
Βενιαμιν Φραγκλινος

Κάθε χρόνος που περνά προσθέτει ένα σβησμένο κερί στη ζωή μας. Κάθε χρόνος που έρχεται μοιάζει με ένα αναμμένο κερί. Δεν ξέρουμε πόσα κεριά μάς απομένουν, ούτε πότε θα σβήσουν, αλλά αυτή η αβεβαιότητα είναι μορφοποιήσιμη – εμπεριέχει το σπέρμα της δημιουργίας.

Αν, κοιτάζοντας προς τα πίσω, ο ποιητής μελαγχολεί βλέποντας τη «θλιβερή γραμμή κεριών σβησμένων», ο φιλόσοφος ικανοποιείται γιατί μπορεί να κατανοήσει καλύτερα αυτά που έχουν συμβεί, ενώ ο πολιτικός συνειδητοποιεί τη μη αντιστρεψιμότητα του χρόνου. Οσα συνέβησαν στη χώρα την περασμένη δεκαετία (τα τρία μνημόνια, η άνοδος των πολιτικών άκρων, η παρ’ ολίγον έξοδος από την Ευρωζώνη, η διακυβέρνηση της χώρας από ένα μέχρι πρότινος περιθωριακό κόμμα κ.λπ.), αρχίζουμε τώρα να τα επεξεργαζόμαστε, προσπαθώντας να τους αποδώσουμε νόημα.

Δίχως μια συνεκτική, ευρέως αποδεκτή, ερμηνεία του παρελθόντος δεν είναι δυνατή η έλλογη δράση στο μέλλον. Η ζωή δεν είναι άθροισμα ασύνδετων φωτογραφικών στιγμιότυπων, αλλά εκτύλιξη γεγονότων και πράξεων – εξ ου και η ανάγκη της αφήγησης. Στη μιντιακή σφαίρα, οι θραυσματικές υπομνήσεις παρελθοντικών γεγονότων, όπως κάνουν συνήθως τα ΜΜΕ στο τέλος της χρονιάς, είναι λειψές – παρουσιάζουν στιγμιότυπα, δεν παρέχουν αφήγηση. Στην πολιτική σφαίρα, είναι καιροσκοπικά αφελής η προτροπή πολιτικών ταγών να ασχοληθούμε μόνο με το μέλλον, όχι το παρελθόν. Οταν μάλιστα αναφέρονται στη «δεκαετία της κρίσης» και τη «συνολική δοκιμασία των αντοχών της χώρας» (Ευ. Βενιζέλος, «Το Βήμα», 29/12/19) σαν να περιγράφουν ένα ακραίο φυσικό φαινόμενο, αυταπατώνται αν νομίζουν ότι δεν καταλαβαίνουμε τι κάνουν: αποσιωπούν ιδιοτελώς τις τεράστιες ευθύνες τους για την εκκόλαψη και κακή διαχείριση της κρίσης. Οι ηγέτες που διαθέτουν ανάστημα και μεριμνούν για το κοινό καλό προτείνουν ένα ειλικρινές ερμηνευτικό σχήμα για να κατανοήσουμε τι μας συνέβη, αναστοχαζόμενοι τις δικές τους ευθύνες. Δεν κενολογούν ναρκισσιστικά, ερμηνεύουν αυτοκριτικά.

Αναντίστρεπτος χρόνος

Η κοινή εμπειρία μας δείχνει ότι ο χρόνος είναι αναντίστρεπτος – δεν γινόμαστε νεότεροι, δεν μπαίνουμε στο ίδιο ποτάμι δύο φορές («Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ», Ηράκλειτος), δεν ξαναβρίσκουμε τον χαμένο χρόνο. Η απώλεια αυτή αντισταθμίζεται από τη δημιουργία που επιφέρει το «βέλος του χρόνου».

Ο χρόνος δεν είναι μόνο φθορά, αλλά και ατελεύτητη παραγωγή νέων μορφών. Ενα νεογέννητο παιδί, μια καινούργια ποιητική συλλογή, μια πρωτότυπη μουσική σύλληψη, ένας νέος κοινωνικός θεσμός, ένα καινοτόμο τεχνολογικό ή επιχειρηματικό επίτευγμα, μια διαφωτιστική επιστημονική θεωρία – όλα είναι εκφάνσεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Η ανάδυση του καινούργιου είναι αέναη.

Η μη αντιστρεπτότητα του χρόνου είναι συνθήκη για τη δημιουργία, παρατηρεί ο αείμνηστος νομπελίστας φυσικός Ιλια Πριγκοζίν – η ζωή εκτυλίσσεται αναγκαστικά προς τα μπρος. Ανθρωπολογικά, μπορώ να κάνω κάτι καινούργιο ακριβώς επειδή δεν μπορώ να γνωρίζω πλήρως τον εαυτό μου και το περιβάλλον μου. Σε ένα σύστημα του οποίου τα συστατικά στοιχεία αλληλεπιδρούν, αναδύονται νέες, απρόβλεπτες μορφές οργάνωσης. Ο κόσμος του Διαδικτύου (social media, νέες οικονομικές δραστηριότητες, δυνατότητες επικοινωνίας κ.λπ.) υπενθυμίζει τη συγκλονιστική δυνατότητα της απρόβλεπτης καινοτομίας, που μόνον μια ανοιχτή κοινωνία μπορεί να επωάσει.

Στην τελματωμένη ή «σκληρωτική» κοινωνία, αντιθέτως, ο χρόνος παγώνει: η εγγενής ανθρώπινη δημιουργικότητα μετατρέπεται σε μια διαρκή ανακύκλωση παγιωμένων μορφών. Η αδιαφοροποίητη επαναληψιμότητα κυριαρχεί. Οι χρονικές στιγμές θεωρούνται απλώς χρονολογικά ορόσημα. Ο χρόνος δεν αλλοιώνει την αυτοκατανόηση των ανθρώπων. Τα «κεκτημένα» ή «παραδεδομένα» καθαγιάζονται, τα σημεία «ισορροπίας» που καθιερώνει η ανακωχή στη διαπάλη επιμέρους οργανωμένων συμφερόντων προστατεύονται, τα προβλήματα αγνοούνται, μπαλώνονται ή μετατίθενται.

Αυτό συστηματικά κάναμε ως πολιτική κοινότητα σε κρίσιμα θέματα μέχρι τη χρεοκοπία του 2010. Τα οργανωμένα συμφέροντα, με τη συνδρομή ιδιοτελώς άτολμων πολιτικών, ακύρωναν μείζονες μεταρρυθμίσεις (π.χ. ασφαλιστικό), έως ότου ήρθε καταναγκαστικά η «εξωτερική ενέργεια» από τους δανειστές για να αναδιοργανώσει σημαντικούς θεσμούς. Η χρόνια αναβολή ρηξικέλευθων μεταρρυθμίσεων (το παροιμιώδες «άσ’ το γι’ αργότερα» του Καραμανλή) εκπηγάζει από την αντίληψη ότι ο πολιτικός χρόνος είναι ένα ποσοτικό μέγεθος, το οποίο προσθαφαιρείται ανάλογα με τους συμφεροντολογικούς υπολογισμούς του κυβερνήτη.

Η ζωντανή συνείδηση, όμως, παρατηρεί ο φιλόσοφος Ανρί Μπερξόν, δεν αντιλαμβάνεται τον χρόνο με όρους γεωμετρικού χώρου (π.χ. μια γραμμή που ενώνει διακριτά σημεία), αλλά ως «πραγματική διάρκεια» - διαδοχή αποχρώσεων ποιοτικών αλλαγών που μόνον ο ορίζοντας της εσωτερικής εμπειρίας του υποκειμένου συλλαμβάνει. Οι στοχαστικοί άνθρωποι της πράξης (γονείς, δάσκαλοι, γιατροί, επιχειρηματίες, statesmen κ.λπ.) το γνωρίζουν διαισθητικά. Πρέπει να είσαι καλά συντονισμένος με το περιβάλλον σου για να ακούσεις «τη μυστική βοή των πλησιαζόντων γεγονότων» – το παιδί σου που βαθμιαία αποξενώνεται, τη μαθήτρια που έχει δυνατότητες που και η ίδια δεν γνωρίζει, την επιχειρηματική ευκαιρία που κανείς ακόμα δεν κατάλαβε ότι υπάρχει, την κοινωνία που θέλει την αξιοκρατία, έστω κι αν τραυλίζει το αίτημά της.

Η εσωτερική φωνή της εμπειρίας σου, αν την ακούσεις, κατευθύνει την προσοχή σου. Ο χρόνος είναι πρωτίστως «καιρός», δευτερευόντως χρονολόγιο.

Η αταξία είναι η πιο πιθανή κατάσταση του κόσμου. Η ευταξία είναι απίθανη. Για να προκύψει, σε όλο και πιο εκλεπτυσμένη μορφή, απαιτεί διαρκώς ενέργεια – διαίσθηση, φαντασία, τόλμη, επινοητικότητα. Οι κοινωνίες που έχουν δημιουργήσει θεσμούς ώστε να παράγουν αυτή την ενέργεια, προκόβουν. Οσες δεν το κατάφεραν, τελματώνουν και / ή αποσυντίθενται.

Καλή και Δημιουργική Χρονιά!

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.