ΔΙΔΑΧΕΣ ΠΕΡΙ ΝΗΣΤΕΙΑΣ
ΝΗΣΤΕΙΑ αἰτιολογία της: «Ξέροντας ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι ἄγγελος ἀλλὰ μιὰ ἑνότητα σώμα|τος καὶ ψυχῆς, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἐπιμένει στὴν πνευματικὴ ἀξία τῆς σωματικῆς νηστείας. Δὲν νηστεύουμε γιατὶ κάτι εἶναι ἀκάθαρτο στὴν πράξη τοῦ φαγητοῦ καὶ τοῦ ποτοῦ. Ἀντίθετα, ἡ τροφὴ καὶ τὸ ποτὸ εἶναι δῶρα τοῦ Θεοῦ, στὰ ὁποῖα πρέπει νὰ μετέχουμε μὲ ἀπόλαυση κι εὐγνωμοσύνη. Νηστεύουμε ὄχι γιατὶ περιφρονοῦμε τὰ θεϊκὰ δῶρα τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ γιὰ ν’ ἀποκτήσουμε ἐπίγνωση τοῦ ὅτι εἶναι πράγματι δῶρα, ὥστε νὰ ἐξαγνίσουμε τὸ «τρώγειν» καὶ τὸ «πίνειν» καὶ νὰ τὰ καταστήσουμε ὄχι πιὰ μιὰ ὑποχώρηση στὴ λαιμαργία μας, ἀλλὰ ἕνα μυστήριο κι ἕνα μέσο ἐπικοινωνίας μὲ τὸ Δοτῆρα»[1].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἄνευ Θεοῦ καταστροφική: «χωρὶς τὴν ἀντίστοιχη πνευματικὴ προσπάθεια, χωρὶς νὰ τρεφόμαστε μὲ τὴ Θεία Πραγματικότητα, χωρὶς ν’ ἀνακαλύψουμε τὴν ὁλοκληρωτική μας ἐξάρτηση ἀπὸ τὸ Θεὸ καὶ μόνο ἀπ’ Αὐτόν, ἡ σωματικὴ νηστεία θὰ καταντήσει μιὰ πραγματικὴ αὐτοκτονία»[2].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀνώφελος ἡ ἐπιδεικτική: «καὶ νηστείας δημοσιευομένης κέρδος οὐδέν. Τὰ γὰρ ἐπιδεικτικῶς γινόμενα οὐ πρὸς τὸν αἰῶνα τὸν μέλλοντα τὸν καρπὸν ἐκτείνει, ἀλλ’ εἰς τὸν τῶν ἀνθρώπων ἔπαινον καταστρέφει»[3].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀπάντησι σὲ πρόφασι ἀσθενείας: «Οὐκ ἐνήστευσας διὰ τὴν τῆς σαρκὸς ἀσθένειαν· τοῖς ἐχθροῖς σου τίνος ἕνεκεν οὐ κατηλλάγης, εἰπέ μοι; Μὴ καὶ ἐνταῦθα ἀσθένειαν σώματος προβαλέσθαι ἔχεις;»[4].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας: «ὥσπερ νηστεύομεν τῇ κοιλίᾳ, οὕτως νηστεύομεν καὶ τῇ γλώσσῃ, ἀπεχόμενοι ἀπὸ καταλαλιᾶς, ἀπὸ ψεύδους, ἀπὸ ἀργολογίας, ἀπὸ λοιδορίας, ἀπὸ ὀργῆς, ἀπὸ πάσης ἁπλῶς ἁμαρτίας γινομένης διὰ τῆς γλώσσης· ὁμοίως νηστεύειν τοῖς ὀφθαλμοῖς, τὸ μὴ βλέπειν μάταια, τὸ μὴ παρρησιάζεσθαι διὰ τῶν ὀφθαλμῶν, μὴ προσέχειν τινὶ ἀναιδῶς· ὁμοίως καὶ τὰς χεῖρας καὶ τοὺς πόδας κωλύειν ἀπὸ παντὸς πονηροῦ πράγματος»[5].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀποκτείνει λανθάνουσες ἁμαρτίες: «Ὥσπερ γὰρ οἱ ἐν τοῖς ἐγκάτοις τῶν παίδων ζωογονούμενοι σκώληκες φαρμάκοις τισὶ δριμυτάτοις ἐξαφανίζονται, οὕτως ἁμαρτίαν, ὑποικουροῦσαν τῷ βάθει, ἐναποκτείνει τῇ ψυχῇ ἐπεισελθοῦσα νηστεία, ἥγε ὡς ἀληθῶς τῆς προσηγορίας ταύτης ἀξία»[6].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀποτελέσματά της: «ἡ | νηστεία τὴν ψυχὴν εὐτονωτέραν ἐργάζεται, κοῦφον αὐτῇ τὸ πτερὸν κατασκευάζει, μετάρσιον αὐτὴν ποιεῖ, τὰ ἄνω φαντάζεσθαι προξενεῖ, ἀνωτέραν αὐτὴν τῶν ἡδονῶν καὶ τῶν ἡδέων τοῦ παρόντος βίου ἀπεργαζομένη. Καὶ καθάπερ τὰ κοῦφα τῶν πλοίων ὀξύτερον τὰ πελάγη διαπερᾷ, τὰ πολλῷ τῷ φόρτῳ βαρούμενα ὑποβρύχια γίνεται· οὕτως ἡ μὲν νηστεία κουφότερον ἐργαζομένη τὸν λογισμόν, παρασκευάζει μετ’ εὐκολίας τὸ πέλαγος τοῦ παρόντος βίου διαπερᾷν, καὶ πρὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἐπτοῆσθαι, καὶ μηδὲν ἡγεῖσθαι τὰ παρόντα, ἀλλὰ σκιᾶς καὶ ὀνειράτων οὐδαμινέστερον αὐτὰ παρατρέχειν»[7].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀρχὴ μετανοίας: «νηστεία δὲ ἀρχὴ μετανοίας»[8].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀσύνετος ἡ προσαρμογή της στὰ σημερινὰ δεδομένα: «ἡ προσαρμογὴ τῆς νηστείας, ὅπως καὶ γενικότερα τοῦ περιεχομένου τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως στὴ σημερινὴἐκκοσμικευμένη κοινωνία, δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ συνετή»[9].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἀφορμὴ χαρᾶς: «Μέλλων τοίνυν νηστεύειν μὴ σκυθρωπάςῃς ἰουδαϊκῶς· ἀλλ’ εὐαγγελικῶς σεαυτὸν καταφαίδρυνον, μὴ πενθῶν τῆς γαστρὸς τὴν ἔνδειαν, ἀλλὰ συνηδόμενος τῇ ψυχῇ τῶν πνευματικῶν ἀπολαύσεων»[10].
ΝΗΣΤΕΙΑ γεννᾶ συντριβὴ καὶ κατάνυξι: «Καθάπερ γὰρ ἀναλγησία καὶ πώρωσις καὶ σκληρότης καρδίας ἐξ ἀνέσεως καὶ τρυφῆς καὶ εὐπαθείας τίκτεσθαι πεφύκασιν, οὕτως ἐξ ἐγκρατοῦ καὶ συνεσταλμένης διαίτης συντριβὴ καρδίας καὶ κατάνυξις, πικρίας πάσης ἀποτρεπτικὴ καὶ γλυκείας ἱλαρότητος παρεκτική· καὶ γὰρ ἄνευ συντριμμοῦ καρδίας ἀδύνατον, φησίν, ἀπαλλαγῆναι κακίας»[11].
ΝΗΣΤΕΙΑ γιατὶ γίνεται: «Στρέφεται κανεὶς πρὸς τὸν Κύριο (Δν. 9,3· Ἐσδ. 8,21) μὲ διάθεση ἐξαρτήσεως καὶ ὁλοκληρωτικῆς ἐγκαταλείψεως: πρὶν ἀναλάβει ἕνα δύσκολο ἔργο... γιὰ νὰ δεχτεῖ τὸ θεῖο φωτισμὸ (Δν. 10,12), γιὰ νὰ περιμένει τὴ χάρη ποὺ ἀπαιτεῖται γιὰ τὴν ἐκπλήρωση κάποιας ἀποστολῆς (Πραξ. 13,2 ἑξ.), γιὰ νὰ ἑτοιμαστεῖ γιὰ τὴ συνάντηση μὲ τὸ Θεὸ (Ἐξ. 34,28· Δν. 9,3)»[12].
ΝΗΣΤΕΙΑ δὲν ἐξαρκεῖ ἀπὸ μόνη της πρὸς σωτηρίαν: «ἀλγῶ δέ, ὅταν τῶν ἄλλων ἠμελημένων ταύτην [νηστείαν] νομίζητε ἀρκεῖν εἰς σωτηρίαν ὑμῖν, τὸ ἔσχατον τοῦ χοροῦ τῆς ἀρετῆς ἔχου|σαν μέρος. Τὸ γὰρ μέγιστον, ἀγάπη καὶ ἐπιείκεια καὶ ἐλεημοσύνη, ἣ καὶ παρθενίαν ὑπερηκόντισεν»[13].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἑκούσιος πέραν τῶν περιστάσεων: «Ὁ Παῦλος, στὴ διάρκεια τοῦ ἐξαντλητικοῦ ἱεραποστολικοῦ του μόχθου, δὲν ἀρκεῖται στὴν πείνα καὶ στὴ δίψα ποὺ τοῦ ἐπιβάλουν οἱ περιστάσεις, ἀλλὰ προσθέτει καὶ τὶς συχνὲς νηστεῖες (2 Κορ. 6,5· 11,27)»[14].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἕνας ὁ σκοπός, διάφοροι τρόποι: «Ἐκεῖνοι τοίνυν, οὐχ ἕνα κανόνα νηστείας, οὐδὲ ἕνα τρόπον τῆς τῶν βρωμάτων μεταλήψεως, οὐδὲ τὸ αὐτὸ μέτρον παραδεδώκασι· διὰ τὸ μὴ πάντας σκοπὸν παραδεδώκασι, φεύγειν τὴν πλησμονὴν καὶ ἀποστρέφεσθαι τὴν χορτασίαν τῆς γαστρός»[15].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἐνομοθετήθη στὸν παράδεισο: «νηστεία ἐν τῷ παραδείσῳ ἐνομοθετήθη. Τὴν πρώτην ἐντολὴν ἔλαβεν Ἀδάμ· ‘ἀπὸ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρὸν οὐ φάγεσθε’. Τὸ δέ, ‘οὐ φάγεσθε’, νηστείας ἐστὶ καὶ ἐγκρατείας νομοθεσία»[16].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἐξομοιώνει μὲ ἀγγέλους: «Νηστεία ἡ τῶν ἀγγέλων ὁμοίωσις ἡ τῶν δικαίων ὁμόσκηνος ὁ τοῦ βίου σωφρονισμός»[17].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἐπιτρεπόμενες τροφές: «Ὡσαύτως μεμαθήκαμεν ἔν τε τῇ Ἀρμενίων χώρᾳ καὶ ἐν ἑτέροις τόποις, ἐν τοῖς Σάββασι, καὶ ἐν ταῖς Κυριακῆς τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς ὠὰ καὶ τυρὸν ἐσθίειν τινάς. Ἔδοξε τοίνυν καὶ τοῦτο, ὥστε τὴν κατὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίαν, μιᾷ κατακολουθοῦσαν τάξει, τὴν νηστείαν ἐπιτελεῖν, καὶ ἀπέχεσθαι, ὥσπερ θυτοῦ παντοίου, οὕτω δὴ ὠοῦ καὶ τυροῦ, ἅ καρπός εἰσι καὶ γεννήματα, ὧν ἀπεχόμεθα· εἰ δὲ μὴ τοῦτο παραφυλάττοιεν, εἰ μὲν κληρικοί εἶεν, καθαιρείσθωσαν, εἰ δὲ λαϊκοί, ἀφοριζέσθωσαν»[18].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἐπιτρεπόμενες τροφές: «Ἡ Σύνοδος αὕτη, διὰ τοῦ παρόντος Κανόνος, ὁρίζει, ὅτι ὅλη ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ἡ εἰς πᾶσαν τὴν οἰκουμένην εὑρισκομένη, νὰ φυλάττῃ μίαν καὶ τὴν αὐτήν τάξιν, καὶ νὰ νηστεύῃ τὰς ἡμέρας ταύτας (καταλύουσα μόνον εἰς αὐτὰς οἰνέλαιον καὶ ὀστρακόδερμα)»[19].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἐργαλεῖο κι ὄχι ἀφορμή καυχήσεως: «Ἡ νηστεία ἔχει μὲν καθ’ ἑαυτήν καύχημα, ἀλλ’ οὐ πρὸς τὸν Θεόν· ἐργαλεῖον γὰρ ἐστιν, ὥσπερ εἰς σωφροσύνην ῥυθμίζον τοὺς θέλοντας. Οὐ δεῖ οὖν ἐπ’ αὐτῇ μέγα φρονεῖν τοὺς τῆς εὐσεβείας ἀγωνιστάς, ἐκδέχεσθαι δὲ μόνον ἐν πίστει Θεοῦ τὸ πέρας ἡμῶν τοῦ σκοποῦ. Οὔτε γὰρ οἱ τῶν οἱωνδήποτε τεχνῶν ἐπιστήμονες τὸ τοῦ ἐπαγγέλματος ἀποτέλεσμα ἐκ τῶν ἐργαλείων καυχῶνταί ποτε. Ἀλλὰ περιμένει τούτων ἕκαστος τὸ εἶδος τοῦ ἐγχειρήματος, ἵνα ἐξ ἐκείνου τὸ ἀκριβὲς τῆς τέχνης ἐνδείξηται»[20].
ΝΗΣΤΕΙΑ εὐεργετικὲς ἐπιδράσεις της: «Καὶ γὰρ εἴωθεν ἡ ἰατρὸς τῶν ψυχῶν ἡμῶν αὕτη τοῦ μὲν τῆς σαρκὸς τὰς πυρώσεις καὶ τὰς κινήσεις συστέλλειν, τοῦ δὲ τὸ θυμῶδες καταπραΰνειν, τοῦ δὲ τὸν ὕπνον ἀποδιώκειν, τοῦ μὲν τὸ πρόθυμον διεγείρειν, τοῦ δὲ τὸν νοῦν ἀνακαθαίρειν καὶ τῶν πονηρῶν λογισμῶν ἐλεύθερον αὐτὸν ἀποκαθιστᾶν, ἄλλου τὴν ἀδάμαστον γλῶσσαν δαμάζειν καὶ οἱονεὶ χαλινῷ τινι τῷ φόβῳ τοῦ Θεοῦ ταύτην ἐπέχειν καὶ μὴ ἐὰν ὅλως ἀργοὺς ἢ σαπροὺς λόγους φθέγγεσθαι»[21].
ΝΗΣΤΕΙΑ εὐεργετικὴ καὶ στὸ σῶμα: «Τί εὐκοπώτερον τῇ γαστρί; λιτότητι διαίτης παρενεργεῖν τὴν νύκτα, ἢ δαψιλείᾳ βρωμάτων βεβαρημένην κεῖσθαι; μᾶλλον δὲ μηδὲ κεῖσθαι, ἀλλὰ πυκνὰ μεταστρέφεσθαι διαρρηγνυμένην καὶ στένουσαν;»[22].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἡ πλήρης ψυχοσωματική: «Τὶ ὄφελος, νηστεύειν, τῷ σώματι, τὴν δὲ ψυχὴν κακῶν ἐμπεπλῆσθαι;»[23].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἡ πνευματική της διάστασις: «νήστευσον δὲ τῷ Θεῷ νηστείαν τοιαύτην· μηδὲν πονηρεύσῃ ἐν τῇ ζωῇ σου, καὶ δούλευσον τῷ κυρίῳ ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ· τήρησον τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ πορευόμενος ἐν τοῖς προστάγμασιν αὐτοῦ, καὶ μηδεμία ἐπιθυμία πονηρὰ ἀναβήτω ἐν τῇ καρδίᾳ σου· πίστευσον δὲ τῷ θεῷ· καὶ ἐὰν ταῦτα ἐργάσῃ καὶ φοβηθῇς αὐτὸν καὶ ἐγκρατεύσῃ ἀπὸ παντὸς πονηροῦ πράγματος, ζήσῃ τῷ θεῷ· καὶ ταῦτα ἐὰν ἐργάσῃ, μεγάλην νηστείαν ποιεῖς καὶ δεκτὴν τῷ θεῷ»[24].
ΝΗΣΤΕΙΑ ἡ τῶν κακῶν ἀποχή: «πᾶσα ἡμῶν ἡ φροντίς ἔστω περὶ τῆς κατὰ ψυχὴν σωτηρίας, καὶ ὅπως δυνηθείημεν τὰ σκιρτήματα τῆς σαρκός χαλινώσαντες τὴν ἀληθινὴν νηστείαν ἐπιδείξασθαι, λέγω δὴ τὴν τῶν κακῶν ἀποχήν· τοῦτο γὰρ νηστεία. Καὶ γὰρ ἡ τῶν βρωμάτων ἀποχή διὰ τοῦτο παρείληπται, ἵνα τὸν τόνον τῆς σαρκός χαλινώσῃ, καὶ εὐήνιον ἡμῖν τὸν ἵππον ἐργάσηται»[25].
ΝΗΣΤΕΙΑ καθιστᾶ εὐφρόσυνο τὴν τράπεζα: «Καὶ ἄλλως δὲ ἀφορμὴ εἰς εὐφροσύνην ἐστὶ τὸ νηστεύειν. Ὡς γὰρ ἡ δίψα ἡδὺ τὸ ποτὸν εὐτρεπίζει καὶ λιμὸς ἡγησάμενος ἡδεῖαν παρασκευάζει τὴν τράπεζαν, οὕτω καὶ τὴν τῶν βρωμάτων ἀπόλαυσιν νηστεία φαιδρύνει. Μέσην γὰρ ἑαυτὴν παρενθεῖσα καὶ τὸ συνεχὲς τῆς τρυφῆς διακόψασα, ποθεινήν σοι τὴν μετάληψιν φανῆναι ποιήσει ὥσπερ ἀπόδημον»[26].
ΝΗΣΤΕΙΑ καθιστᾶ ἄνθρωπο ὁμοδίαιτο ἀγγέλων: «ἡ ἐν παραδείσῳ διαγωγὴ νηστείας ἐστὶν εἰκών, οὐ μόνον καθότι τοῖς ἀγγέλοις ὁμοδίαιτος ὢν ὁ ἄνθρωπος, διὰ τῆς ὀλιγαρκίας τὴν πρὸς αὐτοὺς ὁμοίωσιν κατώρθου»[27].
ΝΗΣΤΕΙΑ καὶ ἀποχὴ ἐκ τοῦ θυμοῦ: «Τὸν νηστεύοντα μάλιστα πάντων προσήκει τὸν θυμὸν χαλινοῦν, πραότητα πεπαιδεῦσθαι καὶ ἐπιείκειαν, συντετριμμένην ἔχειν τὴν καρδίαν, τῶν ἐπιθυμιῶν τῶν ἀτόπων ἐξορίζειν τὰς ἐνθυμήσεις, πρὸ ὀφθαλμῶν λαμβάνοντα τὸν ἀκοίμητον ἐκεῖνον ὀφθαλμόν, καὶ τὸ κριτήριον τὸ ἀδέκαστον· χρημάτων κρείττονα γίνεσθαι, περὶ τὴν ἐλεημοσύνην πολλὴν τήν δαψίλειαν ἐπιδείκνυσθαι, πᾶσαν κακίαν τὴν περὶ τῶν πλησίον ἐκ τῆς ψυχῆς ἀπελαύνειν. Αὕτη ἀληθής ἡ νηστεία, καθάπερ καὶ Ἡσαΐας φησίν ἐκ προσώπου τοῦ Θεοῦ φθεγγόμενος· ‘Οὐ ταύτην τὴν νηστείαν ἐξελεξάμην, λέγει Κύριος, οὐδ’ ἄν κάμψῃς ὡς κλοιὸν τὸν τράχηλόν σου, καὶ σάκκον καὶ σποδὸν ὑποστρώσῃ, οὐδ’ οὕτω καλέσετε νηστείαν δεκτήν, λέγει Κύριος. Ἀλλά΄ ποίαν, εἰπέ; ‘Λύε’, φησί, ‘στραγγαλιὰς βιαίων συναλλαγμάτων, διάθρυπτε πεινῶντι τὸν ἄρτον σου, πτωχὸν ἄστεγον εἰσάγαγε εἰς τὸν οἶκον σου΄. Καὶ ἐάν ταῦτα πράξης, φησί, ‘τότε ῥαγήσεται πρώιμον τὸ φῶς σου, καὶ τὰ ἰάματά σου ταχὺ ἀνακαλεῖ»[28].
ΝΗΣΤΕΙΑ κατὰ δύναμιν: «περὶ δὲ τῆς βρώσεως, ὃ δύνασαι βάστασον»[29].
ΝΗΣΤΕΙΑ καταργεῖται ἕνεκα σωματικῆς ἀσθενείας: «Εἰ δὲ δι’ ἀσθένειαν σωματικήν, ἀγαπητέ, μὴ δύναιο ἄσιτος παρατείνειν τὴν ἡμέραν, οὐδεὶς εὖ φρονῶν ὑπὲρ τούτου σοι ἐγκαλέσαι δυνήσεται. Δεσπότην γὰρ ἔχομεν ἥμερον καὶ φιλάνθρωπον, καὶ οὐδὲν τῶν ὑπὲρ δύναμιν παρ’ ἡμῶν ἐκζητοῦντα»[30].
ΝΗΣΤΕΙΑ μέσον ὄχι τελειότης: «Καὶ γὰρ αἱ νηστεῖαι καὶ ἀγρυπνίαι καὶ ἡ μελέτη τῶν Γραφῶν καὶ ἡ γύμνωσις τοῦ πλούτου καὶ ἡ ἀποταγὴ ὅλου τοῦ κόσμου, οὐκ ἔστι τελειότης, καθὰ εἴρηται, ἀλλὰ τελειότητος ἐργαλεῖα. Ἐπειδὴ οὐκ ἐν τούτοις εὑρίσκεται ἡ τελειότης, ἀλλὰ διὰ τούτων προσγίνεται»[31].
ΝΗΣΤΕΙΑ νὰ μὴ ἀλλοιώνεται σὲ δίαιτα: «Καὶ μιὰ ‘νηστεία’ χωρὶς πίστι μεταβάλλεται σὲ μιὰ μοντέρνου τύπου δίαιτα, ποὺ τὴν κάνει κανεὶς ὄχι γιὰ νὰ εἶναι κύριος ἐπὶ τῶν παθῶν τοῦ σώματος, ἀλλὰ γιὰ τὸ ἐντελῶς ἀντίθετο: χάριν τῶν παθῶν τοῦ σώματος»[32].
ΝΗΣΤΕΙΑ νὰ προηγεῖται τῶν αἰτημάτων προσευχῆς: «καὶ ὑμεῖς οὖν νηστεύοντες αἰτεῖσθε παρὰ τοῦ θεοῦ τὰ αἰτήματα ὑμῶν»[33].
ΝΗΣΤΕΙΑ νὰ συνδυάζεται μὲ προσευχή: «Ἡ νηστεία σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν προσευχὴ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα δῶρα, ποὺ τὰ διατηροῦν μὲ ἐπιμέλεια, ὅσοι γεύτηκαν κάποτε ἔστω καὶ γιὰ λίγο τὴ γλυκύτητά τους καὶ ἔνιωσαν τὴν ἀξία τους»[34].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὅπλο κατὰ τοῦ διαβόλου: «ὁ διάβολος μάχεται ἐνάντια στὴν καρδιὰ χρησιμοποιώντας τὴν ὑπερκορεσμένη κοιλιά»[35].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὅπλο κατὰ τῶν πειρασμῶν: «Κεφάλαιον δὲ ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις, ὁ Κύριος ἡμῶν νηστείᾳ τὴν σάρκα, ἣν ὑπὲρ ἡμῶν ἀνέλαβεν, ὀχυρώσας, οὕτως ἐν αὐτῇ τοῦ διαβόλου τὰς προσβολὰς ὑπεδέξατο, ἡμᾶς τε παιδεύων νηστείαις ἀλείφειν καὶ παιδοτριβεῖν ἑαυτοὺς πρὸς τοὺς ἐν τοῖς πειρασμοῖς ἀγῶνας καὶ τῷ ἀντιπάλῳ διὰ τῆς ἐνδείας οἷον λαβὴν ἐνδιδούς»[36].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὅπλο κατὰ τῶν πειρασμῶν: «Τοῦτο πειρασμοὺς ἀποκρούεται τοῦτο ἀλείφει πρὸς εὐσέβειαν, νήψεως σύνοικος, σωφροσύνης δημιουργός»[37].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὁποία ἡ ἀληθής: «Οὐ μέντοι ἐξαρκεῖ καθ’ ἑαυτὴν ἡ ἀποχὴ τῶν βρωμάτων πρὸς τὴν ἐπαινετὴν νηστείαν, ἀλλὰ νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ. Ἀληθὴς νηστεία ἡ τοῦ κακοῦ ἀλλοτρίωσις, ἐγκράτεια γλώσσης, θυμοῦ ἀποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, καταλαλιᾶς, ψεύδους, ἐπιορκίας. Ἡ τούτων ἔνδεια νηστεία ἐστὶν ἀληθής. Ἐν τούτοις μὲν οὖν ἡ νηστεία καλόν»[38].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὀφέλη αὐτῆς: «Νηστεία ἐστί, βία φύσεως, καὶ περιτομὴ ἡδύτητος λάρυγγος· πυρώσεως ἐκτομή· πονηρῶν ἐννοιῶν ἐκκοπή· ἐνυπνιασμῶν ἐλευθερία· προσευχῆς καθαρότης· ψυχῆς φωστήρ· νοὸς φυλακή· πωρώσεως λύσις· κατανύξεως θύρα· στεναγμὸς ταπεινός· συντριμμὸς ἱλαρός· πολυλογίας ἀργία· ἡσυχίας ἀφορμή· ὑπακοῆς φύλαξ· ὕπνου κουφισμός· ὑγεία σώματος· ἀπαθείας πρόξενος· ἁμαρτημάτων ἄφεσις· Παραδείσου θύρα καὶ τρυφή»[39].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὄχι ἐξ ἀπαγορεύσεως ἀλλ’ ἐκ προαιρέσεως: «Περὶ δὲ ἀποχῆς βρωμάτων οὐκ ἐκώλυσέ τι μὴ φαγεῖν ὁ θεῖος λόγος, ἀλλ’ εἶπε· ἰδοὺ δέδωκα ὑμῖν πάντα, ὡς λάχανα χόρτου ἐσθίετε, μηδὲν ἀνακρίνοντες· καί, οὐ τὰ εἰσερχόμενα εἰς τὸ στόμα, κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον. Τὸ οὖν ἀπέχεσθαι βρωμάτων, τοῦτο τῆς ὑμετέρας προαιρέσεως ἄνεἴη καὶ ψυχῆς πόνος»[40].
ΝΗΣΤΕΙΑ πεῖνα γιὰ τὸν Θεό: «μιὰ μέρα πείνας γιὰ τὸν ἴδιο τὸ Θεό»[41].
ΝΗΣΤΕΙΑ πρὸ θείας Λειτουργίας: «Στὴ θεία Λειτουργία, οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοὶ προσέρχονται νηστικοί. Ἡ νηστεία αὐτὴ δὲν εἶναι μόνο τροφική, ἀλλὰ μιὰ στάση ζωῆς, ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ πιστοὶ ἀπορρίπτουν ‘πᾶσαν τὴν βιοτικὴν μέριμναν’, ὑπερβαίνουν ὅλες τὶς καταστάσεις καὶ τὶς ἀνάγκες τοῦ κόσμου τούτου καὶ συμμετέχουν, ἐδῶ καὶ τώρα, στὴν ὑπέρχρονη καὶ αἰώνια Βασιλεία τοῦ Θεοῦ»[42].
ΝΗΣΤΕΙΑ προαλείφει τὸν πιστὸ στὸν πνευματικό του ἀγῶνα: «Καὶ καθάπερ στρατιώτης βαρύνοντα μὲν ἔχων ὅπλα, κἂν σφόδρα γενναῖος ᾖ καὶ πολεμικός, οὐκ ἂν γένοιτο τοῖς πολεμίοις φοβερός, τῆς τῶν ὅπλων βαρύτητος τῇ τῶν ποδῶν ταχύτητι καὶ τῇ τῶν πολεμικῶν ἐμπειρίᾳ λυμαινομένης· εἰ δὲ κοῦφα λάβοι καὶ εὐμεταχείριστα, πτηνοῦ παντὸς δίκην ἐπέρχεται τοῖς ἐναντίοις· οὕτω καὶ ὁ τὴν σάρκα τὴν ἑαυτοῦ μὴ μέθῃ, μηδὲ ἀνέσει καὶ τρυφῇ καταλιπαίνων, ἀλλὰ νηστείαις καὶ εὐχαῖς, καὶ τῇ πολλῇ τῶν θλίψεων ὑπομονῇ κουφοτέραν καὶ λεπτοτέραν κατασκευάζων, καθάπερ | τις ὑπόπτερος ἄνωθεν καταβαίνων, οὕτω μετὰ πολλῆς τῆς ῥύμης εἰς τὰς τῶν δαιμόνων ἐμπίπτων φάλαγγας, καταφέρει ῥᾳδίως τὰς ἀντικειμένας δυνάμεις, καὶ ὑποχειρίους ποιεῖ»[43].
ΝΗΣΤΕΙΑ προηγεῖται θείας Λειτουργίας: «Οὐ γὰρ δυνατὸν ἄνευ νηστείας ἱερουργίας κατατολμῆσαι»[44].
ΝΗΣΤΕΙΑ προνόμιο τῶν ἀνθρώπων: «Μόνο ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ ἐγκρατεύεται καὶ νὰ νηστεύει, ἐνῶ τὰ ζῶα κατευθύνονται ἀπὸ τὶς ὁρμές τους καὶ τρῶνε ὅ,τι βρίσκουν»[45].
ΝΗΣΤΕΙΑ προστασία ἀπὸ δαίμονες: «οὔτε γὰρ ἐπήρεια δαιμόνων κατατολμᾷ τοῦ νηστεύοντος καὶ οἱ φύλακες τῆς ζωῆς ἡμῶν ἄγγελοι φιλοπονώτερον παραμένουσι τοῖς διὰ νηστείας τὴν ψυχὴν κεκαθαρμένοις»[46].
ΝΗΣΤΕΙΑ προφυλάσσει τὸν γάμο: «Οὐχ ὑποπτεύει γάμων ἐπιβουλὴν ὁ ἀνήρ, νηστείαις ὁρῶν τὴν γυναῖκα συζῶσαν. Οὐ τήκεται ζηλοτυπίαις γυνή, τὸν ἄνδρα βλέπουσα νηστείαν καταδεχόμενον»[47].
ΝΗΣΤΕΙΑ πτερώνει τὴν προσευχή: «Νηστεία προσευχὴν εἰς οὐρανὸν ἀναπέμπει, οἱονεὶ πτερὸν αὐτῇ γινομένη πρὸς τὴν ἄνω πορείαν»[48].
ΝΗΣΤΕΙΑ πῶς γίνεται: «Πῶς ἔστι νηστεύοντα μὴ νηστεύειν; Ὅταν τις βρωμάτων μὲν ἀπέχηται, ἁμαρτημάτων δὲ μὴ ἀπέχηται. Πῶς ἔστι νηστεύοντα μὴ νηστεύειν; Ὅταν τις τροφῆς μὲν ἀπολαύῃ, ἁμαρτίας δὲ μὴ γεύηται»[49].
ΝΗΣΤΕΙΑ πῶς πρέπει νὰ εἶναι ὁ νηστεύων: «Τὸν νηστεύοντα κατεσταλμένον εἶναι χρή, συντετριμμένον, τεταπεινωμένον, οὐχὶ μεθύειν ὑπὸ τῆς ὀργῆς»[50].
ΝΗΣΤΕΙΑ συμβάλλει σὲ γενικὴ ἐγκράτεια: «Νηστεία δὲ καὶ γαμικῶν ἔργων μέτρα γνωρίζει καὶ τῶν ἐκ νόμου συγκεχωρημένων τὴν ἀμετρίαν κολάζουσα, σύμφωνον σχολὴν ἐμποιεῖ, ἵνα παραμείνωσι τῇ προσευχῇ»[51].
ΝΗΣΤΕΙΑ συμβάλλει στὴν εὐεξία σώματος: «τὰ τῶν ἀνθρώπων σώματα, συνεχεῖ μὲν τῷ κόρῳ καταβαρυνόμενα, εὐκόλως ὑποβρύχια ταῖς ἀρρωστίαις γίνεται· εὐσταλεῖ δὲ καὶ κούφῃ τῇ τροφῇ κεχρημένα καὶ τὸ προσδοκώμενον ἐκ νόσου κακὸν ὥσπερ χειμῶνος ἐπανάστασιν ὑπεξέφυγε καὶ τὸ ἤδη παρὸν ὀχληρὸν ὥσπερ τινὰ σπιλάδος ἐπιδρομὴν διεκρούσατο»[52].
ΝΗΣΤΕΙΑ συνδέεται μὲ χρῆσι κτίσεως: «Ἡ σωστὴ χρήση τῆς κτίσεως συνδέεται ἐξαρχῆς μὲ τὴ νηστεία. Καὶ ἡ κεντρικὴ θέση ποὺ κατέχει ἡ νηστεία στὴν παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας δὲν εἶναι τυχαία οὔτε ἄσχετη μὲ τὴν ὑπόθεση αὐτή»[53].
ΝΗΣΤΕΙΑ συνδυάζεται μὲ ἐλεημοσύνη: «Μετὰ τὴν τοῦ Πάθους ἑβδομάδα, μὴ παρορᾶτε τετράδα καὶ παρασκευήν, νηστεύοντες, πένησιν ἐπιχορηγοῦντες τὴν περισσείαν»[54].
ΝΗΣΤΕΙΑ συνδυάζεται μὲ ἐλεημοσύνη: «πᾶσαν τετράδα καὶ πᾶσαν παρασκευὴν προστάσσομεν ὑμῖν νηστεύειν, καὶ τὴν περισσείαν ὑμῶν τῆς νηστείας πένησιν ἐπιχορηγεῖν»[55].
ΝΗΣΤΕΙΑ ταπεινὴ καὶ πραγματική: «πρέπει νὰ γυρίσουμε στὴν πραγματικὴ νηστεία. Ἂς εἶναι περιορισμένη καὶ ταπεινὴ ἀλλὰ νὰ εἶναι συνεχὴς καὶ ἀποφασιστική. Ἂς ἀντιμετωπίσουμε ἔντιμα τὶς πνευματικὲς καὶ φυσικές μας ἀνάγκες δυνατότητες καὶ ἂς ἐνεργήσουμε ἀνάλογα»[56].
ΝΗΣΤΕΙΑ Τετάρτη καὶ Παρασκευή: «ὑμεῖς δὲ ἢ τὰς πέντε νηστεύσατε ἡμέρας, ἢ τετράδα καὶ παρασκευήν, ὅτι τῇ μὲν τετράδι ἡ κρίσις ἐξῆλθεν ἡ κατὰ τοῦ κυρίου, Ἰούδα χρήμασιν ἐπαγγειλαμένου τὴν προδοσίαν· τῇ δὲ παρασκευῇ, ὅτι ἔπαθεν ὁ κύριος ἐν αὐτῇ πάθος τὸ διὰ σταυροῦὑπὸ Ποντίου Πιλάτου»[57].
ΝΗΣΤΕΙΑ τροφὴ τῆς ψυχῆς: «Νηστεία γὰρ τῆς ψυχῆς ἐστι τροφή»[58].
ΝΗΣΤΕΙΑ χειραγωγὸς τῶν ἁγίων: «Καὶ ἁπαξαπλῶς εὕροις ἂν τὴν νηστείαν πάντας τοὺς ἁγίους εἰς τὴν κατὰ Θεὸν πολιτείαν χειραγωγήσασαν»[59].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὡς θυσία καὶἀφοσίωσις: «Ἡ νηστεία εἶναι ἔκφραση ἀγάπης καὶ ἀφοσίωσης. Θυσιάζει κανεὶς τὶς γήινες ἀπολαύσεις, γιὰ νὰ πετύχει τὶς οὐράνιες»[60].
ΝΗΣΤΕΙΑ ὡς κοινωνία μὲ τὸν Θεό, ποὺ μᾶς παρέχει τὴν ζωή: «Στὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία, ἁμαρτία δὲν εἶναι μόνο ἡ παράβαση τῆς ἐντολῆς ποὺ φέρνει σὰν συνέπεια τὴν τιμωρία· εἶναι πάντοτε ἕνας ἀκρωτηριασμὸς τῆς ζωῆς ποὺ μᾶς δόθηκε ἀπὸ τὸ Θεό. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ἡ ἱστορία τῆς προπατορικῆς ἁμαρτίας μᾶς παρουσιάζεται σὰν μιὰ πράξη τροφῆς. Ἡ τροφὴ εἶναι μέσο ζωῆς· αὐτὸ μᾶς κρατάει ζωντανούς. Ἀλλὰ ἀκριβῶς ἐδῶ εἶναι ἡ βασικὴ ἐρώτηση: Τί σημαίνει νὰ εἶναι κανεὶς ζωντανὸς καὶ τί σημαίνει 'ζωή'; Γιὰ μᾶς σήμερα αὐτοὶ οἱ ὅροι ἔχουν πρωταρχικὰ μιὰ βιολογικὴ ἔννοια: ζωὴ εἶναι συγκεκριμένα αὐτὸ ποὺ τελικὰ ἐξαρτιέται ἀπὸ τὴν τροφὴ καί, ἀκόμα γενικότερα, ἀπὸ τὸν ὑλικὸ κόσμο. Ἀλλὰ γιὰ τὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ γιὰ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση αὐτὴ ἡ ζωή '... ἐπ' ἄρτῳ μόνῳ' ταυτίζεται μὲ τὸ θάνατο γιατὶ ἀκριβῶς εἶναι μιὰ θνητὴ ζωή, γιατὶ ὁ θάνατος κυριαρχεῖ | πάντοτε μέσα της. Ὁ Θεός, τὸ ξέρουμε αὐτό, 'δὲν δημιούργησε τὸ θάνατο'. Αὐτὸς εἶναι ὁ δοτήρας τῆς Ζωῆς. Πῶς λοιπὸν ἡ ζωὴ ἔγινε θνητή; Γιατὶ ὁ θάνατος καὶ πάλι ὁ θάνατος εἶναι ἡ μόνη ἀπόλυτη βεβαιότητα κάθε ὕπαρξης; Ἡ Ἐκκλησία ἀπαντάει: διότι ὁ ἄνθρωπος ἀρνήθηκε τὴ ζωὴ ὅπως τὴν ἔκανε ὁ Θεὸς καὶ τοῦ τὴν πρόσφερε, καὶ προτίμησε μιὰ ζωὴ ποὺ νὰ ἐξαρτιέται ὄχι ἀποκλειστικὰ ἀπὸ τὸ Θεὸ ἀλλὰ 'ἐπ' ἄρτῳ μόνῳ'. Ὄχι μονάχα παράκουσε τὸ Θεὸ καὶ αὐτοτιμωρήθηκε, ἀλλὰ ἄλλαξε ὁλόκληρη τὴ σχέση ἀνάμεσα στὸν ἑαυτό του καὶ σ' ὅλη τὴν κτίση. Σίγουρα ὁ κόσμος δόθηκε στὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὸ Θεὸ σὰν 'τροφή', σὰν μέσο ζωῆς· ἀκόμα ἡ ζωὴ ἦταν γιὰ νὰ γίνει κοινωνία μὲ τὸ Θεό· δὲν εἶχε δικό της σκοπὸ ἀλλὰ περιεχόταν ὁλόκληρη στὸ Θεό. 'Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων' (Ἰωαν. 1, 14). Ἔτσι ὁ κόσμος καὶ ἡ τροφὴ δημιουργήθηκαν σὰν μέσα ἐπικοινωνίας μὲ τὸ Θεὸ καὶ μόνον ἂν ὁ ἄνθρωπος δεχόταν ν' ἀνοιχτεῖ στὸ Θεὸ θὰ τοῦ πρόσφεραν ὅλα αὐτὰ τὴ ζωή. Ἡ τροφὴ αὐτὴ μόνη της, μέσα της, δὲν ἔχει ζωὴ καὶ δὲν μπορεῖ νὰ δώσει ζωή. Μόνο ὁ Θεὸς ἔχει Ζωὴ καὶ εἶναι Ζωή. Μέσα στὴν τροφὴ ὁ ἴδιος ὁ Θεός - καὶ ὄχι οἱ θερμίδες - εἶναι ἡ ἀρχὴ τῆς ζωῆς. Ἔτσι ἡ τροφή, ἡ ζωή, ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ κοινωνία μαζί Του ἦταν ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ πράγμα. Ἡ ἀπύθμενη τραγωδία τοῦ Ἀδὰμ εἶναι ὅτι ἔφαγε 'χωρισμένος' ἀπὸ τὸ Θεὸ γιὰ νὰ μπορέσει νὰ γίνει ἀνεξάρτητος ἀπ' Αὐτόν. Καὶ ἂν τὸ ἔκανε αὐτὸ ἦταν γιατὶ πίστευε πὼς ἡ τροφὴ εἶχε μέσα της ζωὴ καὶ ἔτσι ἐκεῖνος γευόμενος αὐτὴ τὴν τροφὴ θὰ γινόταν σὰν τὸ Θεό, θὰ εἶχε δηλαδὴ μέσα του δική του ζωή! Μὲ ἄλλα λόγια: πίστευε στὴν τροφή, ἐνῶ ὁ σκοπὸς πίστης, ἐμπιστοσύνης καὶ ἐξάρτησης εἶναι ὁ Θεὸς καὶ μόνο ὁ Θεός. Ὁ κόσμος καὶ ἡ τροφὴ ἔγιναν ὁ θεός του, ἡ πηγὴ καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς ζωῆς του. Ἔγινε σκλάβος τους»[61].
ΝΗΣΤΕΙΑ καὶ ἐλεημοσύνη: «Et si arud eos eget aut pauper est et copia victus eis non est, duo aut tres dies ieiunant, ut egentibus victum necessarium suppeditent. (=Καὶ ἐὰν εἰς αὐτοὺς εἶναι τις ἐνδεὴς ἤ πτωχὸς καὶ δὲν ἔχουν εὐχέρεια νὰ διαθρέψουν αὐτὸν, δύο ἤ τρεῖς ἡμέρας νηστεύουν, ἵνα παράσχουν εἰς τοὺς ἐνδεεῖς τὴν ἀναγκαίαν τροφήν)»[62].
ΝΗΣΤΕΙΑ καρποί της: «Νηστεία γάρ ἐστιν ἡ γαλήνη τῶν ἡμετέρων ψυχῶν, ἡ τῶν γεγηρακότων εὐκοσμία, ἡ τῶν νέων παιδαγωγός, ἡ τῶν σωφρονούντων διδάσκαλος, ἡ πᾶσαν ἡλικίαν καὶ φύσιν διαδήματί τινι κατακοσμοῦσα»[63].
ΝΗΣΤΕΙΕΣ οἱ ἀρχικές: «παρήγγειλεν οὖν ἡμῖν αὐτὸς [Χριστὸς] νηστεύειν τὰς ἓξ ἡμέρας ταύτας [Μ. Ἑβδομάδος] διὰ τὴν τῶν Ἰουδαίων δυσσέβειαν καὶ παρανομίαν, ... τετράδα δὲ καὶ παρασκευὴν προσέταξεν ἡμῖν νηστεύειν, τὴν μὲν διὰ τὴν προδοσίαν, τὴν δὲ διὰ τὸ πάθος· ... αὐτὸ δὲ νηστεῦσαι τὸ σάββατον [τὸ Μέγα], οὐχ ὅτι δεῖ τὸ σάββατον νηστεύειν, κατάπαυσιν δημιουργίας ὑπάρχον, ἀλλ’ ὅτι ἐκεῖνο μόνον χρὴ νηστεύειν, τοῦ δημιουργοῦ ἐν αὐτῷ ἔτι ὑπὸ γῆν ὄντος»[64].
[1] Καλλίστου Γουέαρ, Ὁ ὀρθόδοξος Δρόμος, (Ἀθήναι:Ἑπτάλοφος, 19842), σ. 134.
[2]AlexanderSchmemann, Μεγάλη Σαρακοστὴ (Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 1981), σ. 111.
[3] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, Λόγος Α’, 2 (ΒΕΠ 54, 12).
[4] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς ἀνδριάντας, Κ’, 1 (PG 49, 198).
[5] Ἀββᾶ Δωροθέου, Διδασκαλίαι, ΙΕ’ (Ἔργα Ἀσκητικά, σ. 356).
[6] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 1 (ΒΕΠ 54, 11).
[7] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, Α’, δ’ (ΒΕΠ 91, 16-17).
[8] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Β’, 7 (ΒΕΠ 54, 26).
[9] Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανικὴ Ἠθικὴ (Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 19913), σ. 448.
[10] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Β’, 3 (ΒΕΠ 54, 23).
[11] Γρηγορίου Παλαμᾶ, Πρὸς Ξένην μοναχήν, 50 (Συγγράμματα, τόμ. Ε’, σ. 219).
[12] «Νηστεία», Λεξικὸ Βιβλικῆς Θεολογίας (Ἀθήνα: Ἄρτος Ζωῆς, 1980), στ. 693.
[13] Ἰω. Χρυστοστόμου, Εἰς Ματθαῖον, ὁμιλία ΜΣΤ΄, 4΄. (PG 58, 480-481).
[14] «Νηστεία», Λεξικὸ Βιβλικῆς Θεολογίας (Ἀθήνα: Ἄρτος Ζωῆς, 1980), στ. 694.
[15] Κασσιανοῦ Ρωμαίου, Πρὸς Κάστορα ἐπίσκοπον, περὶ ἐγκρατείας γαστρός. (Φιλοκαλία, τόμ. Α΄, σ. 61).
[16] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 3 (ΒΕΠ 54, 12).
[17] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Β’, 6 (ΒΕΠ 54, 25).
[18] Κανών 56 Πενθέκτης Οἰκ. Συνόδου, Πηδάλιον, (Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1982), σ. 270.
[19] Ἑρμηνεία 56ου κανόνος Πενθέκτης Συνόδου, Πηδάλιον, (Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1982), σ. 270.
[20] Διαδόχου Φωτικῆς, Λόγος ἀσκητικός, μζ΄. (Φιλοκαλία, τομ. Α΄, σ. 247-248).
[21] Συμεὼν Ν. Θεολόγου, Κατηχήσεις, ΙΑ’ (Ἔργα, τόμ. Α’, σ. 193).
[22] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 4 (ΒΕΠ 54, 13).
[23] Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαν εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ἐρώτ. Η’, 8 (ΒΕΠ 51, 263).
[24] Ἑρμᾶ, Ποιμήν, παραβολὴ ε’ Ι 4-5 (ΒΕΠ 3, 71).
[25] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, Η’, ε’ (ΒΕΠ 91,97).
[26] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 8 (ΒΕΠ 54, 16).
[27] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 3 (ΒΕΠ 54, 12).
[28] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, Η’, ε’ (ΒΕΠ 91,97).
[29]Διδαχὴ τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων, VI, 3 (ΒΕΠ 2, 217).
[30] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὴν Γένεσιν, ὁμιλία Ι’, 1 (PG 53, 82).
[31] Κασσιανοῦ Ῥωμαίου, Πρὸς Λεόντιον ἡγούμενον (Φιλοκαλία, τόμ. Α’, σ. 83).
[32] Μέγα Φαράντου, «Ἡ διδακτικὴ τῶν δογματικῶν καὶ ἠθικῶν ἀληθειῶν», ἐν τοῦ αὐτοῦ, Δογματικὰ καὶ Ἠθικά, τόμ. Α’, (Ἀθῆναι 1983), σ. 296.
[33]Διαταγαὶ Ἀποστόλων, Ε’, ΧΧ, 17 (ΒΕΠ 2, 93).
[34]TitoColliander, Ὁ δρόμος τῶν ἀσκητῶν (Ἀθῆναι: Ἀκρίτας, 19792), σ. 108.
[35] Ἰωάννου Κρονστάνδης, Ἡ Μετάνοια καὶ ἡ Θεία Μετάληψη (Ἀθῆναι: Τῆνος, 1993), σ. 70.
[36] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 9 (ΒΕΠ 54, 17).
[37] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 6 (ΒΕΠ 54, 14).
[38] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Β’, 26 (ΒΕΠ 54, 26).
[39] Ἰωάννου Σιναΐτου, Κλῖμαξ, λόγος ΙΔ’, λα’ (Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 19792), σ. 85.
[40] Εὐαγρίου, Ὑποτύπωσις Μοναχική, (Φιλοκαλία, τόμ. Α΄, σ. 43).
[41]AlexanderSchmemann, Μεγάλη Σαρακοστὴ (Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 1981), σ. 113.
[42] Εὐθυμίου (Στύλιου), «Προβληματικὴ τοῦ ἐνδύματος», Ἐφημέριος 44 (1995), σ. 37.
[43] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Περὶ τῆς τῶν νεκρῶν ἀναστάσεως, 4 (PG 50, 423-424).
[44] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 6 (ΒΕΠ 54, 14).
[45] Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανικὴ Ἠθικὴ (Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 19913), σ. 447.
[46] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Β’, 2 (ΒΕΠ 54, 21).
[47] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 7 (ΒΕΠ 54, 16).
[48] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 7 (ΒΕΠ 54, 15).
[49] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Κατὰ μεθυόντων, 1 (PG 50, 433).
[50] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Κατὰ Ἰουδαίων, Α’ (590, Διώτης).
[51] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 9 (ΒΕΠ 54, 18).
[52] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 4 (ΒΕΠ 54, 13).
[53] Γεωργίου Μαντζαρίδη, «Ὀρθοδοξία καὶ οἰκολογικὴ κρίση», Κοινωνία 40 (1997), σ. 138.
[54] Ἰγνατίου (ἀμφιβ.), Πρὸς Φιλιππησίους, ΧΙΙΙ (ΒΕΠ 2, 336).
[55]Διαταγαὶ Ἀποστόλων, Ε’, ΧΧ, 18 (ΒΕΠ 2, 93).
[56]AlexanderSchmemann, Μεγάλη Σαρακοστὴ (Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 1981), σ. 114.
[57]Διαταγαὶ Ἀποστόλων, Ζ’, ΧΧΙΙΙ, 2 (ΒΕΠ 2, 124).
[58] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, Α’, γ’ (ΒΕΠ 91, 16).
[59] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α’, 6 (ΒΕΠ 54, 15).
[60]Tito Colliander, Ὁ δρόμος τῶν ἀσκητῶν, (Ἀθῆναι: Ἀκρίτας,19792), σ. 108.
[61]AlexanderSchmemann, Μεγάλη Σαρακοστή (Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 1981), σ. 108-109.
[62]Ἀριστείδου, Ἀπολογία, 15, 9 ΒΕΠ 3,149.
[63] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, Β’, α’ (ΒΕΠ 91, 20).
[64]Διαταγαὶ Ἀποστόλων, Ε’, ΧIV, 20 (ΒΕΠ 2, 87).
[65] Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Β' (ΒΕΠ 54,26).
