Ἡ λέξη ποὺ προσέθεσε ὁ Ἰησοῦς...
Μαύρου Ὄλγα
https://slpress.gr/koinonia/i-lexi-poy-prosethese-o-iisoys/
Οἱ New York Times φιλοξενοῦν στὴν στήλη τους "Γνῶμες" ἕνα ἄρθρο γιὰ τὴν ἀναβάθμιση τῆς σχέσης τῶν πιστῶν μὲ τὸν Θεό τους, κάτι ποὺ κατὰ τὸν ἀρθρογράφο πέτυχε ὁ Ἰησοῦς, καθὼς αὐτὸς γιὰ πρώτη φορὰ εἰσήγαγε τὸ αἴσθημα τῆς φιλίας καὶ τῆς ἀγάπης μεταξὺ Θεοῦ καὶ θνητῶν. Ὁ ἀρθρογράφος Peter Hermann Wehner εἶναι συγγραφέας (ἔχει γράψει τὸ βιβλίο "Ὁ θάνατος τῆς Πολιτικῆς: Πῶς νὰ ἐπουλώσουμε τίς πληγὲς τῆς Δημοκρατίας μας"), ἔχει θητεύσει ὡς συντηρητικὸς κειμενογράφος ὁμιλιῶν τριῶν προέδρων τῶν ΗΠΑ καὶ ἀνήκει στὴν θρησκευτικὴ ὀργάνωση "Trinity Forum τῶν Εὐαγγελιστῶν".
Πάντως, ἀνεξαρτήτως πολιτικῶν τοποθετήσεων ἢ καὶ θρησκευτικῶν δογμάτων, ἡ σκέψη του ὡς πρὸς τὴν φιλία καὶ τὸν Χριστιανισμό, παρουσιάζει ἐνδιαφέρον. Ὁ Wehner κάνει ἀναφορὰ καὶ σὲ προγενέστερη χρήση τῆς λέξης φιλίας ὡς χαρακτηριστικῆς τῆς σχέσης τοῦ Θεοῦ μὲ κάποιους πιστούς, ὅμως τονίζει ὅτι αὐτὴ ἀναφέρεται μόνον δύο φορὲς καὶ αὐτὲς ἀφοροῦν ἀποκλειστικὰ στὸν Μωυσῆ καὶ στὸν Ἀβραάμ, δηλαδὴ ὄχι στὸ σύνολο τῶν πιστῶν.
Ἐπιπλέον ἡ χρήση τῆς λέξης ἔστω καὶ δύο φορὲς στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, μπορεῖ νὰ ὀφείλεται στὶς πολλὲς διαδοχικὲς μεταφράσεις τῆς Βίβλου, καθὼς στὴν κοινὴ ἑλληνική, τὴν βασικὴ γλῶσσα ἐπικοινωνίας στὴν Μεσόγειο τὰ χρόνια ἐκεῖνα, ἡ φράση "φίλε μου" μπορεῖ νὰ μὴν ἦταν ἀκριβὴς ἀπόδοση τῆς ἀρχικῆς ἀραμαϊκῆς φράσης. Ὁ Wehner, γιὰ νὰ μιλήσει γιὰ τὴν ἀγάπη καὶ τὴν φιλία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὑπενθυμίζει τὴν ἐπιλογή Του νὰ ἔχει ἀνθρώπινη φύση - φύση ἡ ὁποία ἐκδηλώνεται στὶς στιγμὲς τῆς θλίψης, τῆς ἀγωνίας, τοῦ θυμοῦ, τῆς ἀπογοήτευσης, ἀλλὰ καὶ τῆς χαρᾶς Του.
Ἡ ἀναφορὰ στὸ ἀνθρώπινο αἴσθημα τῆς φιλίας καὶ τῆς ἀγάπης εἶναι πολὺ ξεκάθαρη στὴν Καινὴ Διαθήκη, στὸ Κατὰ Ἰωάννη Εὐαγγέλιο» γράφει ὁ Wehner, ἀναφερόμενος στὸ ἑξῆς ἐδάφιο: «Μείζονα ταύτης ἀγάπην οὐδεὶς ἔχει, ἵνα τίς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ θῇ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ. Ἰω. 15,13 Μεγαλυτέραν ἀγάπην ἀπὸ αὐτὴν κανεὶς δὲν ἔχει, ὥστε τὴν ζωήν του νὰ δώσῃ χάριν τῶν φίλων του Ἰω. 15,14 ὑμεῖς φίλοι μοῦ ἐστε, ἐὰν ποιῆτε ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαι ὑμῖν Ἰω. 15,15 οὐκέτι ὑμᾶς λέγω δούλους, ὅτι ὁ δοῦλος οὐκ οἶδε τί ποιεῖ αὐτοῦ ὁ κύριος· ὑμᾶς δὲ εἴρηκα φίλους, ὅτι πάντα ἃ ἤκουσα παρὰ τοῦ πατρός μου ἐγνώρισα ὑμῖν».
"Φίλος" καὶ ὄχι "δοῦλος"
Ὁ ἀρθρογράφος παραβάλλει καὶ τὴν γνώμη τοῦ Σκοτσέζου θεολόγου καθηγητῆ στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Ἀμπερντὶν John Swinton, ὁ ὁποῖος συγκεκριμένα ἀποκαλεῖ "μετονομασία" τὴν ἐφεξῆς χρησιμοποιούμενη λέξη "φίλος" ἀντὶ τοῦ πιστοῦ ἢ τοῦ ὑπηρέτη καὶ δούλου. «Ὅλοι μποροῦμε νὰ κατανοήσουμε τὸ δέος πρὸς τὸν πανίσχυρο Θεό, ἀλλὰ ἐμένα μὲ ἀφήνει βαθιὰ συγκλονισμένο ἡ φιλία πρὸς ἐκεῖνον. Γιὰ ποιό λόγο μιὰ θεότητα ὄχι μόνον ἐνσαρκώθηκε ὡς ἄνθρωπος ἀλλὰ καὶ εἰσήγαγε μιὰ σχέση μὲ ἐμᾶς, ἡ ὁποία ὁρίζεται ἀπὸ τὴν ἀμοιβαία ἀγάπη, τὴν οἰκειότητα καὶ τὴν ἐξομολόγηση τῶν πιὸ μύχιων σκέψεων καὶ κινήτρων; Συζήτησα τὸ θέμα αὐτὸ μὲ θεολόγους καὶ ἱερεῖς, δηλαδὴ τὸ τί ἀκριβῶς σημαίνει τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἰησοῦς μᾶς ἀποκαλεῖ φίλους του» γράφει ὁ Wehner.
«Ὅπως μοῦ εἶπαν καὶ ἐκεῖνοι, αὐτὸ ἦταν τότε κάτι ἀνήκουστο τὰ χρόνια ἐκεῖνα. Οὔτε ἕνας ἁπλὸς βασιλιᾶς, πόσο μᾶλλον Θεός, δὲν θὰ ἀποκαλοῦσε φίλους τοὺς ὑπηκόους του. Γιὰ νὰ εἶναι ἐξάλλου φίλος ἕνας βασιλιᾶς θὰ ἔπρεπε νὰ ζεῖ σὰν τοὺς ὑπηκόους του, ὅπως ἔζησε ὁ Ἰησοῦς μὲ τοὺς ἀκολούθους του. Στὴν ἀρχαιότητα δὲν ἦταν κάτι οἰκεῖο νὰ ἀναπτύσσεται φιλία μεταξὺ ἀτόμων διαφορετικοῦ status. Ὁ Ἰησοῦς ὅμως τὰ ἄλλαξε ὅλα αὐτὰ καθὼς καὶ τὴν ἱεραρχικὴ σχέση τοῦ Θεοῦ μὲ τὰ ἀνθρώπινα πλάσματα» γράφει ὁ ἀρθρογράφος.
«Ὁ Ἰησοῦς ἐξυψώνει τὸ ἀκροατήριό του, καθὼς τὸ ἀνεβάζει στὸ δικό του ἐπίπεδο, καὶ ἀναγνωρίζει τὴν ἐγγενῆ ἀξία τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ ὄχι μόνον δημιουργήθηκε κατ΄εικόνα Του, ἀλλὰ εἶναι ἐπίσης καὶ ὁ μπιστικός του, ὁ σύντροφός του», σχολίασε ἐπὶ τοῦ συγκεκριμένου ἄρθρου ὁ φιλόσοφος Nicholas Wolterstorff. Ὁ ἐπίσκοπος Scott Dudley ἀναφέρει ὅτι αὐτὸ τὸ σημεῖο στὸν Κατὰ Ἰωάννη δείχνει τὴ ριζοσπαστικὴ ἀγάπη καὶ χάρη τοῦ Θεοῦ σὲ μιὰ ἐποχὴ πού, στὴν καλύτερη περίπτωση, κάποιοι θὰ ἀνέμεναν ὁ Θεὸς νὰ νιώθει φιλία μόνον πρὸς κάποιους μορφωμένους ἢ πολὺ γενναίους ἀνθρώπους καὶ πάντως, τὸ λιγότερο, ἠθικούς.
«Ἐντούτοις ὁ Ἰησοῦς ἐπέλεξε τοὺς ἀκολούθους του μεταξὺ ἀπαίδευτων ἀνθρώπων, ἁπλῶν ψαράδων, ἢ καὶ ἀπὸ ἀπεχθεῖς κάστες, ὅπως ὁ Ματθαῖος ποὺ ἦταν φοροεισπράκτορας (τελώνης) τοῦ μισητοῦ ρωμαϊκοῦ καθεστῶτος, ἐπέλεξε ἕνα πρόσωπο ποὺ ἤξερε ὅτι θὰ τὸν ἀπαρνηθεῖ (τὸν Πέτρο) ἀλλὰ καὶ ἕνα ποὺ ἤξερε ὅτι θὰ τὸν προδώσει (τὸν Ἰούδα). Ἔτσι ὁ Ἰησοῦς κατέρριψε μεταξὺ ἄλλων καὶ τὸ "δεδομένο" ὥς τότε, πὼς πρόσβαση στὸ θεῖο ἔχουν οἱ προνομιοῦχοι ἢ οἱ θαυμαστοὶ ἄνθρωποι», εἶπε ὁ Dudley. Καὶ ἐξήγησε τὸ γιατί διάλεξε νὰ ἐνσαρκωθεῖ:
«Ἡ ἐξουσία καὶ ἡ δύναμη, δὲν μποροῦν νὰ γεννήσουν τὸ αἴσθημα τῆς ἀγάπης. Ἡ δύναμη ζητεῖ ὑπακοή, προκαλεῖ φόβο καὶ δέος, ὑποταγή, ὄχι ὅμως ἀγάπη. Ὁ Θεὸς ποὺ μᾶς προσεγγίζει μέσῳ τοῦ Ἰησοῦ δὲν ἐπιδιώκει τὴν ὑποταγή, παρὰ θέλει νὰ τὸν ἀγαπᾶμε ὅπως μᾶς ἀγαπᾶ κι ἐκεῖνος. Ἐπιζητεῖ νὰ ἔχει μιὰ στενὴ σχέση μὲ ἐμᾶς, καὶ σὲ αὐτὴ περιλαμβάνεται τὸ αἴσθημα τῆς φιλίας. Γιὰ αὐτὸ καὶ παρουσιάσθηκε ὡς θνητὸς καὶ εὐάλωτος καὶ ὄχι ὡς πανίσχυρος Θεός», λέει ὁ Dudley.
Ἡ ἀντίληψη περὶ εὐάλωτου Θεοῦ
Ὅπως γράφει, ἡ ἀντίληψη ἑνὸς εὐάλωτου Θεοῦ, πράου καὶ ταπεινοῦ, ἦταν ἀδιανότητη μέχρι τότε καὶ γιὰ πολλοὺς ἀνθρώπους, παραμένει τέτοια. Ὅμως ὁ εὐάλωτος καὶ εὐαίσθητος, ταπεινὸς Θεὸς εἶναι ἴσως τὸ πιὸ οὐσιαστικὸ στοιχεῖο τῆς ἱστορίας τοῦ Χριστιανισμοῦ. Τὴν βλέπουμε στὴν γέννησή του σὲ ἕναν στάβλο, μέχρι στὸ θρῆνο του γιά το θάνατο τοῦ φίλου του Λαζάρου, ἀλλὰ καὶ στὴν ἀγωνία του στὸν Κῆπο τῆς Γεσθημανῆς, ὅπου τὸ μόνο ποὺ ζήτησε ἀπὸ τρεῖς φίλους του ἦταν νὰ ξαγρυπνήσουν προσευχόμενοι μαζί του καὶ ὅμως καὶ οἱ τρεῖς κοιμήθηκαν, -ὁ Πέτρος, ὁ Ἰωάννης καὶ ὁ Ἰάκωβος.
Ἡ ἱερέας στὴν εὐαγγελικὴ ἐκκλησία τοῦ Σηὰτλ Renée Notkin, εἶπε στὸν ἀρθρογράφο ὅτι εἶναι θεμελιώδους σημασίας ἡ φράση «ἀγαπᾶτε ἀλλήλους ὅπως σᾶς ἀγάπησα ἐγώ», γιατί ἀλλάζει ριζικὰ τὸν τρόπο ποὺ τὸ ἄτομο ζεῖ σὲ μιὰ κοινότητα. «Τὸ θέμα στὸ Χριστιανισμὸ δὲν εἶναι ἡ ὀρθὴ διδασκαλία καὶ ὁ δογματισμός, ἀλλὰ ὁ σχεσιακός μας προσανατολισμός, Ὡς φίλοι τοῦ Ἰησοῦ, ἀγαπᾶμε ὁ ἕνας τὸν ἄλλον — καὶ αὐτὸ περιλαμβάνει ἀνθρώπους διαφορετικοὺς ἀπὸ ἐμᾶς. Στὴν πραγματικότητα, κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι "ἄλλος", γιατί ἐν Χριστῷ ἀνήκουμε ὁ ἕνας στὸν ἄλλον. Καλούμαστε νὰ ἀγαπᾶμε ὁ ἕνας τὸν ἄλλον καὶ νὰ σηκώνουμε ὁ ἕνας τὰ βάρη τοῦ ἄλλου, ἀντὶ νὰ ἀσκοῦμε ἀρνητικὴ κριτική», θεωρεῖ ἡ Notkin.
Ὁ ἐπίσκοπος Swinton ἀντιπαραβάλλει τὴν φιλία ὅπως τὴν ἀντιλαμβανόμαστε σήμερα (πρὸς τοὺς ὁμοίους μας) μὲ τὴν φιλία ὅπως τὴ νοεῖ ὁ Ἰησοῦς: «Ὁ Χριστὸς νοεῖ ὡς φιλία τὸ αἴσθημα φιλίας πρὸς ἐκείνους ποὺ δὲν εἶναι ὅμοιοί μας, ἀλλὰ περιθωριακοί, στιγματισμένοι, ἀπόκληροι, ὅπως οἱ ἱερόδουλες καὶ οἱ ἁμαρτωλοί. Ἡ Ἐκκλησία πρέπει νὰ δείχνει αὐτὴ τὴν κυριολεκτικὰ "Χριστιανικὴ φιλία" πρὸς ὅλους τοὺς ἀνθρώπους καὶ εἰδικὰ πρὸς τοὺς περιθωριοποιημένους. Τὸ δῶρο τῆς φιλίας του πρὸς ἐμᾶς δείχνει καὶ ὑπενθυμίζει στοὺς ἀνθρώπους ὅτι ὁ Θεός τους θεωρεῖ ἄξιους. Καὶ ἡ Ἐκκλησία μὲ τὴ σειρά της πρέπει νὰ δίνει αὐτὸ τὸ δῶρο σὲ ὅλους καὶ νὰ μὴ θεωρεῖ κανένα ἄνθρωπο ἀνάξιο. Τὸ ἴδιο καὶ ἐμεῖς ἀτομικὰ πρὸς τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους».
Ὁ θεολόγος Curtis Chang (φίλος τοῦ ἀρθρογράφου) θέλησε πάντως νὰ βάλει καὶ λίγο τὰ πράγματα στὴ θέση τους: «Τὸ νὰ εἶσαι φίλος τοῦ Θεοῦ δὲν σημαίνει πὼς παύεις νὰ ὑπακοῦς στὸ κάλεσμά του καὶ νὰ σέβεσαι τίς ἐπιταγὲς τῆς θρησκείας σου. Ὁ Ἰησοῦς δὲν ἐγκαταλείπει τὸν ρόλο τοῦ διδασκάλου καὶ τοῦ Κυρίου, ἁπλᾶ προσθέτει σὲ αὐτὸν μιὰ νέα διάσταση». Ἡ Shirley Hoogstra, πρόεδρος τοῦ Συμβουλίου Χριστιανικῶν Κολεγίων καὶ Πανεπιστημίων στὶς ΗΠΑ εἶπε σχετικὰ ὅτι «στὴν ἀληθινὴ φιλία, ὑπάρχει ἀμοιβαιότητα καὶ ἀποκαλῶντας τοὺς μαθητές του ὁ Ἰησοῦς "φίλους", τοὺς ἔφερε πιὸ κοντά του καὶ οἱ κόσμοι τους ἑνώθηκαν. Αὐτὰ ποὺ κήρυξε ὁ Ἰησοῦς τὰ ἔκανε πράξη στὴ ζωή του, μᾶς ἐμπιστεύθηκε, μᾶς ἀγάπησε, μᾶς ἐνθάρρυνε, μᾶς προέτρεψε νὰ ἀλλάξουμε γιὰ τὸ καλό μας, ἔκλαψε μαζί μας καὶ τελικὰ πέθανε γιὰ χάρη τῶν φίλων του, δηλαδὴ γιὰ ἐμᾶς».
Ἡ "προσωπικὴ" σχέση μὲ τὸ θεῖο
Ὁ ἀρθρογράφος προσθέτει τὴν δική του "προσωπικὴ" σχέση μὲ τὸ θεῖο, γράφοντας ὅτι ἐκεῖνο ποὺ τὸν ἔφερε πιὸ κοντὰ στὴ θρησκεία ἦταν αὐτὴ ἀκριβῶς ἡ αἴσθηση, ὅτι ὁ Θεὸς γνωρίζει τὸν ἄνθρωπο ὡς φίλος του καὶ ὅτι κατὰ συνέπεια ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ γνωρίσει καὶ τὸν Θεό. Ἐπίσης ὅτι ὁ ἄνθρωπος χρειάζεται τὸν Θεό, ἀλλὰ καὶ ὅτι Θεὸς χρειάζεται τὸν ἄνθρωπο. Ἡ φιλία μαζί του ὅμως ἔχει προϋποθέσεις ποὺ δὲν τηροῦνται ἰδιαίτερα: τὴν ἀγάπη ἢ φιλία τοῦ φίλου πιστοῦ, πρὸς τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους.
Ὁ σχολιαστὴς τῆς Βίβλου Gail R. O'Day (πέθανε τὸ 2018) ἀναφέρει στὴ "θεολογία τῆς φιλίας," τὴν ἑλληνικὴ λέξη φιλία καὶ τὰ νοήματά της. Ἐπέμενε ἐν ζωῇ ὅτι ὁ Χριστιανισμὸς ὡς βασικότερη ἐπιταγὴ εἶχε καὶ ἔπρεπε νὰ συνεχίσει νὰ ἔχει τὸ "Ἀγαπᾶτε ἀλλήλους ὅπως σᾶς ἀγάπησα ἐγώ". Ὑπάρχουν πολλοὶ τρόποι νὰ ἀγαπήσουμε τοὺς ἄλλους, ὅμως ἡ ἐντολὴ εἶναι σαφής. «Ἐντούτοις σήμερα πολλοὶ ἐκπρόσωποι τῆς θρησκείας ἀλλὰ καὶ πιστοὶ θεωροῦν ὅτι τὸ ἄλφα καὶ τὸ ὠμέγα εἶναι ἡ ἁμαρτία, ἡ μετάνοια, ἡ δικαιοσύνη ἢ ἡ λύτρωση, ἐνῶ ἡ φιλία καὶ ἡ ἀγάπη εἶναι ἐντυπωσιακὰ ἀποῦσες», γράφει ὁ Gail R. O'Day.
Ὁ ἴδιος θυμίζει ἐπ' αὐτοῦ καὶ τὸν Ἀριστοτέλη, ποὺ ἐπίσης ἔδινε μεγίστη σημασία στὴ φιλία (Ἠθικὰ Νικομάχεια, βιβλίο 9, 1169) καὶ στὸ νὰ δίνει κάποιος ἀκόμη καὶ τὴ ζωή του γιὰ τοὺς ἄλλους: «ἀληθὲς δὲ περὶ τοῦ σπουδαίου καὶ τὸ τῶν φίλων ἕνεκα πολλὰ πράττειν καὶ τῆς πατρίδος, κἂν δέῃ ὑπεραποθνήσκειν· προήσεται γὰρ καὶ χρήματα καὶ τιμὰς καὶ ὅλως τὰ περιμάχητα ἀγαθά, περιποιούμενος ἑαυτῷ τὸ καλόν· ὀλίγον γὰρ χρόνον ἡσθῆναι σφόδρα μᾶλλον ἕλοιτ' ἂν ἢ πολὺν ἠρέμα, καὶ βιῶσαι καλῶς ἐνιαυτὸν ἢ πολλ' ἔτη τυχόντως, καὶ μίαν πρᾶξιν καλὴν καὶ μεγάλην ἢ πολλὰς καὶ μικράς. τοῖς δ' ὑπεραποθνήσκουσι τοῦτ' ἴσως συμβαίνει· αἱροῦνται δὴ μέγα καλὸν ἑαυτοῖς. καὶ χρήματα προοῖντ' ἂν ἐφ' ᾧ πλείονα λήψονται οἱ φίλοι· γίνεται γὰρ τῷ μὲν φίλῳ χρήματα, αὐτῷ δὲ τὸ καλόν· τὸ δὴ μεῖζον ἀγαθὸν ἑαυτῷ ἀπονέμει».
Ὁ Gail R. O'Day δὲν ἀναφέρεται τυχαῖα στὸν Ἀριστοτέλη καὶ σὲ ἄλλους ἀρχαίους συγγραφεῖς: θέλει νὰ δείξει ὅτι, ὅταν ὁ Ἰησοῦς ἔλεγε "νὰ ἀγαπᾶτε ὁ ἕνας τὸν ἄλλον" καὶ ἀναφερόταν στὴν φιλία, ἐννοοῦσε τὴν "ἀκραία" φιλία χάριν τῆς ὁποίας κάποιος δίνει ἀκόμη καὶ τὴ ζωή του. Δὲν τῆς προσέδιδε τὴ σημερινὴ ἔννοια -τοῦ "κάνω παρέα" καὶ γενικῶς καὶ ἀορίστως "συνδράμω τὸν φίλο μου". Ὁ O' Day ἐπιμένει στὸ τί σήμαινε στὰ χρόνια ἐκεῖνα ἡ φιλία, γιατί ἀποκαλύπτει τί σκεφτόταν ὁ Ἰησοῦς περὶ φιλίας -ὁρίζει τὸ ἱστορικὸ πλαίσιο. Ὁ δὲ Ἰησοῦς ὁ ἴδιος, ἐξέφρασε προσωπικὰ τὸ ἀρχαῖο ἰδανικὸ τῆς φιλίας, δηλαδὴ ἔδωσε τὴ ζωή του γιὰ τοὺς φίλους του -ἐμᾶς. Καὶ παραθέτει καὶ τὰ λόγια του: "Κανεὶς δὲν μοῦ παίρνει τὴν ζωή, τὴν δίνω μὲ τὴν θέλησή μου».
Ἡ σημασία τῆς ἀγάπης
Ὁ συγγραφέας θεωρεῖ ὅτι ἔχει μεγάλη σημασία τί κάνουν μὲ τὴ σειρά τους οἱ Χριστιανοὶ γιὰ τὸν "φίλο τους Ἰησοῦ", δηλαδὴ γιὰ τοὺς συνανθρώπους τους. Αὐτὰ τὰ δύο χιλιάδες χρόνια ποὺ κύλησαν ἀπὸ τὴ μέρα ποὺ γεννήθηκε ὁ Χριστός, οἱ Χριστιανοὶ ἀπέδειξαν πολλὲς φορὲς ὅτι ἦταν κατώτεροι τῶν περιστάσεων καὶ μάλιστα "κούρεψαν" διακριτικὰ τὴν ἀγάπη ἀπὸ τὴν πίστη τους, ἐνῶ αὐτὴ ἦταν ἡ βασικότερη προϋπόθεση ποὺ ἔθεσε ὁ Ἰησοῦς.
«Ὅταν ἡ χριστιανικὴ πίστη στερεῖται τὴν ἀγάπη, πλέον ἡ θρησκεία χαρακτηρίζεται ἀπὸ ἀκαμψία καὶ ἡ πίστη γίνεται εὔθραυστη, ἡ ζωὴ γεμίζει εὔκολη κριτική, ἠθικὴ ἀλαζονεία, ἔλλειψη οἴκτου καὶ τελικά, ἀθεΐα». Καὶ συνεχίζει: «Παρὰ τίς ἀποτυχίες μας αὐτὰ τὰ δυὸ χιλιάδες χρόνια, ὅλοι σὰν ἄτομα πάντως μποροῦμε νὰ θυμηθοῦμε κάποιες δύσκολες στιγμὲς ὅπου ὁ Θεός μας στάθηκε μέσῳ ἄλλων ἀνθρώπων ποὺ μᾶς ἀγάπησαν καὶ μᾶς στήριξαν μὲ τὴν ἀνθρώπινη φιλία τους.
»Ὅταν νιώθουμε ἀνήμποροι καὶ πλημμυρίζει τὸ μυαλό μας ἀμφιβολίες, καὶ νιώθουμε το Θεὸ ἀπίστευτα μακρινό, ὑπάρχουν κάποιοι ποὺ μᾶς στηρίζουν στὶς τραγικὲς στιγμὲς τῆς θλίψης καὶ τοῦ πόνου, ἄνθρωποι ποὺ μᾶς ἔχουν ἀγαπήσει ὅπως μᾶς ἀγάπησε ὁ Χριστὸς κι ἂς μὴ βλέπουμε τὸν ἴδιο στὸ πλευρό μας. Ὁ φίλος μας εἶναι ἐκεῖ, χωρὶς νὰ ζητάει κἂν νὰ τὸν εὐχαριστήσουμε καὶ νὰ τὸν ἀναγνωρίσουμε στὰ πρόσωπα ποὺ ἐκεῖνος ἔστειλε στὸ πλευρό μας, συχνὰ χωρὶς νὰ τὸ ξέρουν οὔτε κἂν ἐκεῖνα», καταλήγει ὁ ἀρθρογράφος, ζητῶντας κάτι ἐν μέρει Πασχαλινό, δηλαδὴ νὰ ἀναστήσουμε μέσα μας τοὺς πρώτους Χριστιανοὺς καὶ τὸ αἴσθημα τῆς ἀγάπης καὶ τῆς φιλίας ἂν ὄχι πρὸς τὸν Χριστό, τοὐλάχιστον γιὰ τὸν διπλανό μας.
