Byung-Chul Han: «Τὸ ἔξυπνο κινητὸ εἶναι ἕνα ἐργαλεῖο κυριάρχησης. Λειτουργεῖ σὰν προσευχητάρι»
Στὴν ἀποκλειστικὴ αὐτὴν συνέντευξη στὴν El País, ὁ νοτιο-κορεάτης φιλόσοφος συζητᾷ γιὰ τὴν ψηφιακὴ ὑποδούλωση, τὴν ἐξαφάνιση τοῦ τελετουργικοῦ καὶ τί ἀποκαλύπτει γιὰ τὴν κοινωνία τὸ «Squid Game»
Τοῦ Sergio C. Fanjul, Πηγή: english.elpais.com (15-10-2021)
Ὁ ὑλικὸς κόσμος τῶν ἀτόμων καὶ τῶν μορίων, τῶν πραγμάτων ποὺ μποροῦμε νὰ ἀγγίξουμε καὶ νὰ μυρίσουμε ἀποσυντίθεται σὲ ἕναν κόσμο τῶν μή-πραγμάτων, σύμφωνα μὲ τὸν νοτιοκορεατικὴς καταγωγῆς Ἐλβετο-γερμανὸ φιλόσοφο Byung-Chul Han. Συνεχίζουμε νὰ ἐπιθυμοῦμε αὐτὰ τὰ μή-πράγματα, ἀκόμη καὶ νὰ τὰ ἀγοράζουμε καὶ νὰ τὰ πουλᾶμε, λέει ὁ Han. Αὐτὰ συνεχίζουν νὰ μᾶς ἐπηρεάζουν. Ἐνῶ ὁ ψηφιακὸς κόσμος ἀναμειγνύεται ὅλο καὶ περισσότερο μὲ ὅ,τι ἀκόμη θεωροῦμε ὡς τὸν "πραγματικὸ" κόσμο, ἡ ὕπαρξή μας εἶναι ἀκόμη ἀκαθόριστη καὶ φευγαλέα, πιστεύει. O στοχαστὴς μὲ μεγάλες πωλήσεις βιβλίων του, γιὰ τὸν ὁποῖο κάποιες φορὲς γίνεται λόγος ὡς "ρὸκ στὰρ φιλόσοφος", ἀκόμη ἀναλύει σχολαστικὰ τὴν ἀναστάτωση ποὺ παράγει ὁ νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός.
Τοῦ Sergio C. Fanjul, Πηγή: english.elpais.com (15-10-2021)
Ὁ ὑλικὸς κόσμος τῶν ἀτόμων καὶ τῶν μορίων, τῶν πραγμάτων ποὺ μποροῦμε νὰ ἀγγίξουμε καὶ νὰ μυρίσουμε ἀποσυντίθεται σὲ ἕναν κόσμο τῶν μή-πραγμάτων, σύμφωνα μὲ τὸν νοτιοκορεατικὴς καταγωγῆς Ἐλβετο-γερμανὸ φιλόσοφο Byung-Chul Han. Συνεχίζουμε νὰ ἐπιθυμοῦμε αὐτὰ τὰ μή-πράγματα, ἀκόμη καὶ νὰ τὰ ἀγοράζουμε καὶ νὰ τὰ πουλᾶμε, λέει ὁ Han. Αὐτὰ συνεχίζουν νὰ μᾶς ἐπηρεάζουν. Ἐνῶ ὁ ψηφιακὸς κόσμος ἀναμειγνύεται ὅλο καὶ περισσότερο μὲ ὅ,τι ἀκόμη θεωροῦμε ὡς τὸν "πραγματικὸ" κόσμο, ἡ ὕπαρξή μας εἶναι ἀκόμη ἀκαθόριστη καὶ φευγαλέα, πιστεύει. O στοχαστὴς μὲ μεγάλες πωλήσεις βιβλίων του, γιὰ τὸν ὁποῖο κάποιες φορὲς γίνεται λόγος ὡς "ρὸκ στὰρ φιλόσοφος", ἀκόμη ἀναλύει σχολαστικὰ τὴν ἀναστάτωση ποὺ παράγει ὁ νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός.
Μέ το συνδυασμὸ ρητῶν ἀπὸ μεγάλους φιλοσόφους καὶ στοιχείων ἀπὸ τὴν λαϊκὴ κουλτούρα, τὸ πρόσφατο βιβλίο τοῦ Han,Undinge (ἢ Μηπράγματα), ποὺ δὲν ἔχει ἐκδοθεῖ ἀκόμη στὰ ἀγγλικά, ἀναλύει τὴν "ἐξουθενωμένη μας κοινωνία", στὴν ὁποία ζοῦμε ἐξαντλημένοι καὶ μὲ κατάθλιψη, ἀπὸ τίς ἀναπόδραστες ἀπαιτήσεις τῆς ὕπαρξης. Ἐπίσης ἔχει σκεφτεῖ γιὰ τὰ νέα εἴδη ψυχαγωγίας καὶ "ψυχοπολιτικῆς", ὅπου οἱ πολῖτες παραδίδονται πειθήνια στοὺς πειρασμοὺς τοῦ συστήματος, μαζὶ μὲ τὴν ἐξαφάνιση τοῦ ἐρωτισμοῦ, τὴν ὁποία ὁ Han ἀποδίδει στὶς σύγχρονες τάσεις ναρκισσισμοῦ καὶ ἐπιδειξιομανίας.
Ὁ ναρκισσισμὸς αὐτὸς εἶναι βίαιος καὶ ἀσταμάτητος στὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, πιστεύει, ὅπου ἡ ψύχωση μὲ τὸν ἑαυτό μας κάνει τοὺς ὑπόλοιπους νὰ ἐξαφανίζονται, καὶ ὁ κόσμος γίνεται μιὰ ἁπλῆ δική μας ἀντανάκλασή ὡς ἀτόμων. Ὁ φιλόσοφος προσπαθεῖ νὰ ἀνακτήσει τὴν εὐχάριστη ἐπαφὴ μὲ τὴν καθημερινὴ ζωή -εἶναι γνωστὸς γιὰ τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν κηπουρική, τὸ νὰ φτιάχνει μόνος του χειροποίητα πράγματα καὶ νὰ κάθεται σιωπηλά. Ἀπελπίζεται μὲ "τὴν ἐξαφάνιση τῶν τελετουργικῶν", ἡ ὁποία ἐπίσης κάνει ὁλόκληρες κοινότητες νὰ ἐξαφανίζονται μαζὶ μὲ αὐτά. Γινόμαστε χαμένες ἀτομικότητες, σὲ ἄρρωστες καὶ σκληρὲς κοινωνίες.
Ὁ Byung-Chul Han ἔδωσε τὴ συνέντευξη αὐτὴ στὴν El País μέσῳ μηνυμάτων ἠλεκτρονικοῦ ταχυδρομείου στὰ γερμανικά, ἡ ὁποία κατόπιν μεταφράστηκε καὶ ὑπέστῃ ἐπιμέλεια χάριν σαφήνειας.
Πῶς εἶναι δυνατὸ τὸ γεγονὸς ὅτι, σὲ ἕναν κόσμο ἐμμονικὸ μὲ τὴν ὑπερ-παραγωγὴ καὶ τὴν ὑπερκατανάλωση, τὴν ἴδια στιγμὴ τὰ ἀντικείμενα ἐξαφανίζονται καὶ κινούμαστε πρὸς ἕναν κόσμο μή-πραγμάτων;
Ὑπάρχει, χωρὶς ἀμφιβολία, ἕνας ὑπερπληθωρισμὸς ἀντικειμένων, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι βρίσκονται παντοῦ. Ὡστόσο, αὐτὰ εἶναι ἀντικείμενα μιᾶς χρήσης μὲ τὰ ὁποῖα δὲν μποροῦμε νὰ ἔχουμε πραγματικοὺς δεσμούς. Σήμερα εἴμαστε ἐμμονικοὶ ὄχι μὲ τὰ πράγματα, ἀλλὰ μὲ τὴν πληροφορία καὶ τὰ δεδομένα, δηλαδή, μὲ μή-πράγματα. Σήμερα εἴμαστε πληροφοριομανιακοί. Ἔχουμε ἀκόμη καὶ τὴν ἔννοια τῶν "δεδομενοσέξουαλ" [ἄνθρωποι ποὺ ἐμμονικὰ συλλέγουν καὶ μοιράζονται πληροφορίες γιὰ τὴν προσωπική τους ζωή].
Στὸν κόσμο αὐτὸν τὸν ὁποῖο περιγράφετε, ἕναν κόσμο ὑπερκατανάλωσης ὅπου οἱ σχέσεις ἔχουν χαθεῖ, γιατί εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουμε ἀντικείμενα ποὺ ἀγαπᾶμε, καὶ νὰ ἔχουμε τελετουργικά;
Αὐτὰ τὰ πράγματα εἶναι μιὰ δομὴ ὑποστήριξης ποὺ παρέχει ἠρεμία στὴ ζωή. Σήμερα, αὐτὸ ἀποκρύβεται ἀπὸ τὴν πληροφορία. Τὸ κινητὸ δὲν εἶναι ἕνα πρᾶγμα. Παράγει καὶ ἐπεξεργάζεται πληροφορία, καὶ ἡ πληροφορία μας παρέχει τὸ ἀντίθετο τῆς ἠρεμίας. Ζεῖ ἀπὸ τὸ ἐρέθισμα τῆς ἔκπληξης, καὶ ἀπὸ τὸ νὰ μᾶς βυθίζει σὲ ἕναν ἀνεμοστρόβιλο εἰδήσεων. Τὰ τελετουργικὰ παρέχουν κάποια σταθερότητα στὴ ζωή. Ἡ πανδημία κατέστρεψε αὐτὲς τίς προσωρινὲς δομές. Σκεφτεῖτε τὴν τηλεργασία. Ὅταν ὁ χρόνος ἀπωλέσει τὴ διάρθρωσή του, ἡ κατάθλιψη ἑδραιώνεται.
Τὸ βιβλίο σας λέει ὅτι σὲ ἕναν ψηφιακὸ κόσμο θὰ γίνουμε "homo ludens" (ἄνθρωπος ποὺ παίζει), καὶ θὰ ἐπικεντρωθοῦμε στὸ παιχνίδι παρὰ στὴ δουλειά. Ἀλλὰ δεδομένης τῆς ἀβεβαιότητας στὴν ἀγορὰ ἐργασίας, θὰ εἴμαστε ὅλοι ἱκανοὶ νὰ ἔχουμε πρόσβαση στὸν τρόπο αὐτὸν ζωῆς;
Ἔχω κάνει λόγο γιὰ τὴν ψηφιακὴ ἀνεργία. Ἡ ψηφιοποίηση θὰ ὁδηγήσει σὲ μαζικὴ ἀνεργία, καὶ αὐτὸ θὰ σημάνει ἕνα πολὺ μεγάλο πρόβλημα στὸ μέλλον. Θὰ συνίσταται τὸ μέλλον τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὸ βασικὸ εἰσόδημα καὶ παιχνίδια σὲ ὑπολογιστές; Αὐτὸ εἶναι μιὰ ἀποθαρρυντικὴ προοπτική. Στὸ Panem et circenses [ἢ Ἄρτο καὶ Θεάματα], ὁ [Ρωμαῖος ποιητής] Ἰουβενάλης κάνει λόγο γιὰ τὴν ρωμαϊκὴ κοινωνία ὅπου ἡ πολιτικὴ πράξη εἶναι ἀδύνατη. Οἱ ἄνθρωποι μένουν εὐτυχισμένοι μὲ δωρεὰν τροφὴ καὶ διασκέδαση. Ἡ πλήρης κυριαρχία ἐπέρχεται ὅταν ἡ κοινωνία ἀσχολεῖται μόνο μὲ τὰ παιχνίδια. Τὸ πρόσφατο σόου στὸ κορεατικὸ Νέτφλιξ Squid Game δείχνει πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτήν.
Μὲ ποιόν τρόπο;
[Στὴ σειρά] οἱ ρόλοι ἔχουν χρέη καὶ συμφωνοῦν νὰ παίξουν στὸ φονικὸ αὐτὸ παιχνίδι ποὺ τοὺς ὑπόσχεται τεράστια κέρδη. Τὸ Squid Game ἐκπροσωπεῖ ἕνα κεντρικὸ στοιχεῖο τοῦ καπιταλισμοῦ σὲ μιὰ ἀκραία ἐκδοχή. [Ὁ Γερμανὸς φιλόσοφος] Walter Benjamin εἶπε ὅτι ὁ καπιταλισμὸς ἀντιστοιχεῖ στὴν πρώτη περίπτωση μιᾶς λατρείας ποὺ δὲν εἶναι θυσιαστικὴ ἀλλὰ μᾶς προσθέτει χρέη. Στὶς ἀπαρχὲς τῆς ψηφιοποίησης, οἱ ἄνθρωποι ὀνειρεύονταν ὅτι ἡ δουλειὰ θὰ ἀντικατασταθεῖ ἀπὸ τὸ παιχνίδι. Στὴν πραγματικότητα, ὁ ψηφιακὸς καπιταλισμὸς ἐκμεταλλεύεται τὴν ἀνθρώπινη παρόρμηση γιὰ παιχνίδι. Σκεφτεῖτε τὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, ποὺ σκόπιμα ἐνσωματώνουν παιχνιδιάρικα στοιχεῖα γιὰ νὰ προκαλέσουν ἐθισμὸ στοὺς χρῆστες.
Πράγματι, τὰ κινητὰ μᾶς ὑποσχέθηκαν μιὰ κάποια ἐλευθερία... Ἀλλὰ δὲν εἴμαστε στὴν πραγματικότητα φυλακισμένοι ἀπὸ αὐτά;
Τὸ ἔξυπνο κινητὸ τηλέφωνο σήμερα εἶναι εἴτε ἕνας ψηφιακὸς τόπος ἐργασίας εἴτε ἕνα ψηφιακὸ ἐξομολογητήριο. Κάθε συσκευή, καὶ κάθε τεχνικὴ κυριάρχησης, γεννᾷ τοτὲμ ποὺ χρησιμοποιοῦνται γιὰ τὴν ὑποταγή. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ κυριάρχηση ἐνδυναμώνεται. Τὸ κινητὸ εἶναι τὸ ἀντικείμενο τῆς λατρείας γιὰ τὴν ψηφιακὴ κυριαρχία. Ὡς μιὰ συσκευὴ ὑποταγῆς, λειτουργεῖ ὡς κομποσκοίνι καὶ ὡς οἱ κόμποι του. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἔχουμε διαρκῶς ἕνα κινητὸ στὰ χέρια μας. Τὸ "like" εἶναι ἕνα ψηφιακὸ "ἀμήν". Συνεχίζουμε νὰ πᾶμε γιὰ ἐξομολόγηση. Ἀποκαλυπτόμαστε ἀπὸ ἐπιλογή. Ἀλλὰ δὲν ζητᾶμε συγχώρεση: Ἀντιθέτως, προκαλοῦμε γιὰ προσοχή.
Μερικοὶ φοβοῦνται ὅτι τὸ διαδίκτυο τῶν πραγμάτων μπορεῖ μιὰ μέρα νὰ σημαίνει ὅτι τὰ ἀντικείμενα θὰ ἐπαναστατήσουν κατὰ τῶν ἀνθρωπίνων ὄντων.
Ὄχι ἀκριβῶς. Τὸ ἔξυπνο σπίτι τῶν διασυνδεδεμένων ἀντικειμένων ἀντιστοιχεῖ σὲ μιὰ ψηφιακὴ φυλακή. Τὸ ἔξυπνο κρεββάτι μὲ αἰσθητῆρες ἐπεκτείνει τὴν ἐπιτήρηση ἀκόμη καὶ κατὰ τὸν ὕπνο. Ἡ ἐπιτήρηση ἐπιβάλλεται στὴν καθημερινὴ ζωὴ μὲ αὐξανόμενο ρυθμὸ καὶ κρυφά, ὡς ἂν ἦταν ἁπλᾶ ἕνα βολικὸ πρᾶγμα γιὰ νὰ τὸ κάνεις. Τὰ ψηφιακὰ πράγματα ἀποδεικνύεται ὅτι εἶναι ἀποτελεσματικοὶ πληροφοριοδότες ποὺ συνεχῶς μᾶς παρακολουθοῦν καὶ μᾶς ἐλέγχουν.
Ἔχετε περιγράψει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ἐργασία γίνεται ὅλο καὶ περισσότερο ἕνα παιχνίδι, καὶ τὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, παραδόξως, μᾶς κάνουν νὰ νιώθουμε πιὸ ἐλεύθεροι. Ὁ καπιταλισμός μας ἐξαπατᾷ. Ἔχει καταφέρει τὸ σύστημα νὰ κυριαρχήσει σε μᾶς μὲ ἕναν τρόπο ποὺ στὴν πραγματικότητα μᾶς εἶναι εὐχάριστος;
Μόνο ἕνα καταπιεστικὸ καθεστὼς προκαλεῖ τὴν ἀντίσταση. Ἀντιθέτως, τὸ νεοφιλελεύθερο καθεστώς, ποὺ δὲν καταπνίγει τὴν ἐλευθερία ἀλλὰ τὴν ἐκμεταλλεύεται, δὲν ἀντιμετωπίζει καμιὰ ἀντίσταση. Δὲν εἶναι καταπιεστικό, ἀλλὰ θελκτικό. Ἡ κυριαρχία ὁλοκληρώνεται τὴ στιγμὴ κατὰ τὴν ὁποία αὐτοπαρουσιάζεται ὡς ἐλευθερία.
Γιατί, παρὰ τὴν αὐξανόμενη ἀβεβαιότητα καὶ ἀνισότητα, ὁ κόσμος τῆς καθημερινότητας στὶς δυτικὲς χῶρες φαίνεται τόσο ὄμορφος, "ὑπερ-σχεδιασμένος" καὶ αἰσιόδοξος; Γιατί δὲν φαίνεται ὡς μιὰ δυστοπικὴ ἢ κυβερνοπὰνκ ταινία;
Τὸ βιβλίο 1984 τοῦ Τζὼρτζ Όργουελ ἔχει πρόσφατα γίνει μπέστ-σέλερ παγκοσμίως. Οἱ ἄνθρωποι νοιώθουν ὅτι κάτι εἶναι λάθος στὴν ἄνετη ψηφιακὴ κατάστασή μας. Ἀλλὰ ἡ κοινωνία μας μοιάζει περισσότερο μὲ τὸν Θαυμαστὸ Νέο Κόσμο τοῦ Aldous Huxley. Στὸ 1984, οἱ ἄνθρωποι ἐλέγχονται ὑπὸ τὴν ἀπειλή του νὰ ὑποστοῦν κακό. Στὸν Θαυμαστὸ Νέο Κόσμο, ἐλέγχονται ἀπὸ μιὰ χορηγούμενη εὐχαρίστηση. Τὸ κράτος μοιράζει ἕνα ναρκωτικὸ ποὺ ἀποκαλεῖται "soma" ὥστε νὰ κάνει ὅλους νὰ νοιώθουν χαρούμενοι. Αὐτὸ εἶναι τὸ μέλλον μας.
Λέτε ὅτι ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη ἢ τὰ μαζικὰ δεδομένα (big data) δὲν εἶναι οἱ ἀπίστευτες μορφὲς γνώσης ποὺ διαφημίζεται πὼς εἶναι, ἀλλὰ μᾶλλον "ὑποτυπώδεις". Γιατί αὐτό;
Τὰ μεγάλα δεδομένα εἶναι μόνο μιὰ πολὺ πρωτόγονη μορφὴ γνώσης, συγκεκριμένα ἡ συσχέτιση: Ἐὰν συμβεῖ τὸ Α, τότε θὰ συμβεῖ τὸ Β. Δὲν ὑπάρχει κατανόηση. Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη δὲν σκέφτεται. Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη δὲν νοιώθει ἀνατριχίλα.
Ὁ Γάλλος συγγραφέας καὶ μαθηματικὸς Μπλαὶζ Πασκὰλ εἶπε: "Ὅλα τὰ προβλήματα τῆς ἀνθρωπότητας ξεκινοῦν ἀπὸ τὴν ἀνικανότητα τοῦ ἀνθρώπου νὰ καθίσει ἥσυχος σὲ ἕνα δωμάτιο, μόνος". Ζοῦμε σὲ μιὰ λατρεία τῆς παραγωγικότητας, ἀκόμη καὶ κατὰ τὴ διάρκεια αὐτοῦ ποὺ ὀνομάζουμε "ἐλεύθερο" χρόνο. Τὸ ὀνομάσατε, μὲ μεγάλη ἐπιτυχία, ἡ καμένη κοινωνία. Θὰ ἔπρεπε ἡ ἀνάκτηση τοῦ χρόνου μας νὰ καταστεῖ πολιτικὴ στόχευση;
Ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξη σήμερα εἶναι τελείως ἀπορροφημένη ἀπὸ τὴ δραστηριότητα. Αὐτό την καθιστὰ τελείως ἐκμεταλλεύσιμη. Ἡ ἀδράνεια ἐπανεμφανίζεται στὸ καπιταλιστικὸ σύστημα τῆς κυριάρχησης ὡς μιὰ ἐνσωμάτωση ἑνὸς πράγματος ἐξωτερικοῦ. Ἀποκαλεῖται ἐλεύθερος χρόνος καὶ χρησιμεύει στὴν ἀνάρρωση ἀπὸ τὴν ἐργασία, εἶναι συνδεδεμένος μὲ αὐτήν. Χρειαζόμαστε μιὰ πολιτικὴ ἀπραξίας. Αὐτὸ θὰ χρησίμευε στὴν ἀπελευθέρωση τοῦ χρόνου ἀπὸ τίς ὑποχρεώσεις τῆς παραγωγῆς καὶ στὸ νὰ καταστήσει ἐφικτὸ τὸν πραγματικὰ ἐλεύθερο χρόνο.
Πῶς συμβιβάζετε μιὰ κοινωνία ποὺ προσπαθεῖ νά μας ὁμογενοποιήσει μὲ τὴν αὐξανόμενη ἐπιθυμία τῶν ἀνθρώπων νὰ εἶναι διαφορετικοὶ ἀπὸ τοὺς ἄλλους, νὰ εἶναι κατὰ κάποιον τρόπο, μοναδικοί;
Ὅλοι σήμερα θέλουν νὰ εἶναι γνήσιοι, δηλαδή, διαφορετικοὶ ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Συνεχῶς συγκρίνουμε τὸν ἑαυτό μας μὲ τοὺς ἄλλους. Εἶναι ἀκριβῶς αὐτὴ ἡ σύγκριση ποὺ μᾶς ἐξομοιώνει ὅλους μας. Μὲ ἄλλα λόγια: ἡ ὑποχρέωση νὰ εἶσαι γνήσιος ὁδηγεῖ στὴν κόλαση τῆς ὁμοιότητας.
Χρειαζόμαστε περισσότερη σιωπή, περισσότερη προθυμία νὰ ἀκούσουμε τοὺς ἄλλους;
Χρειαζόμαστε νὰ σιωπήσει ἡ πληροφορία. Ἀλλιῶς, τὰ μυαλά μας θὰ ἐκραγοῦν. Σήμερα, ἀντιλαμβανόμαστε τὸν κόσμο μέσῳ τῆς πληροφορίας. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο χάνουμε τὴν ἐμπειρία του νὰ εἴμαστε παρόντες. Ἀποσυνδεόμαστε ὅλο καὶ περισσότερο ἀπὸ τὸν κόσμο. Χάνουμε τὸν κόσμο. Ὁ κόσμος εἶναι κάτι περισσότερο ἀπὸ πληροφορίες, καὶ ἡ ὀθόνη εἶναι μιὰ ἀνεπαρκὴς ἀναπαράσταση τοῦ κόσμου. Περιστρεφόμαστε σὲ ἕναν κύκλο γύρω ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας. Τὸ κινητὸ τηλέφωνο συνεισφέρει ἀποφασιστικὰ σὲ αὐτὴν τὴν ἀνεπαρκῆ ἀντίληψη γιὰ τὸν κόσμο. Ἕνα θεμελιῶδες σύμπτωμα τῆς κατάθλιψης εἶναι ἡ ἀπουσία τοῦ κόσμου.
Ὑπάρχει, χωρὶς ἀμφιβολία, ἕνας ὑπερπληθωρισμὸς ἀντικειμένων, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι βρίσκονται παντοῦ. Ὡστόσο, αὐτὰ εἶναι ἀντικείμενα μιᾶς χρήσης μὲ τὰ ὁποῖα δὲν μποροῦμε νὰ ἔχουμε πραγματικοὺς δεσμούς. Σήμερα εἴμαστε ἐμμονικοὶ ὄχι μὲ τὰ πράγματα, ἀλλὰ μὲ τὴν πληροφορία καὶ τὰ δεδομένα, δηλαδή, μὲ μή-πράγματα. Σήμερα εἴμαστε πληροφοριομανιακοί. Ἔχουμε ἀκόμη καὶ τὴν ἔννοια τῶν "δεδομενοσέξουαλ" [ἄνθρωποι ποὺ ἐμμονικὰ συλλέγουν καὶ μοιράζονται πληροφορίες γιὰ τὴν προσωπική τους ζωή].
Στὸν κόσμο αὐτὸν τὸν ὁποῖο περιγράφετε, ἕναν κόσμο ὑπερκατανάλωσης ὅπου οἱ σχέσεις ἔχουν χαθεῖ, γιατί εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουμε ἀντικείμενα ποὺ ἀγαπᾶμε, καὶ νὰ ἔχουμε τελετουργικά;
Αὐτὰ τὰ πράγματα εἶναι μιὰ δομὴ ὑποστήριξης ποὺ παρέχει ἠρεμία στὴ ζωή. Σήμερα, αὐτὸ ἀποκρύβεται ἀπὸ τὴν πληροφορία. Τὸ κινητὸ δὲν εἶναι ἕνα πρᾶγμα. Παράγει καὶ ἐπεξεργάζεται πληροφορία, καὶ ἡ πληροφορία μας παρέχει τὸ ἀντίθετο τῆς ἠρεμίας. Ζεῖ ἀπὸ τὸ ἐρέθισμα τῆς ἔκπληξης, καὶ ἀπὸ τὸ νὰ μᾶς βυθίζει σὲ ἕναν ἀνεμοστρόβιλο εἰδήσεων. Τὰ τελετουργικὰ παρέχουν κάποια σταθερότητα στὴ ζωή. Ἡ πανδημία κατέστρεψε αὐτὲς τίς προσωρινὲς δομές. Σκεφτεῖτε τὴν τηλεργασία. Ὅταν ὁ χρόνος ἀπωλέσει τὴ διάρθρωσή του, ἡ κατάθλιψη ἑδραιώνεται.
Τὸ βιβλίο σας λέει ὅτι σὲ ἕναν ψηφιακὸ κόσμο θὰ γίνουμε "homo ludens" (ἄνθρωπος ποὺ παίζει), καὶ θὰ ἐπικεντρωθοῦμε στὸ παιχνίδι παρὰ στὴ δουλειά. Ἀλλὰ δεδομένης τῆς ἀβεβαιότητας στὴν ἀγορὰ ἐργασίας, θὰ εἴμαστε ὅλοι ἱκανοὶ νὰ ἔχουμε πρόσβαση στὸν τρόπο αὐτὸν ζωῆς;
Ἔχω κάνει λόγο γιὰ τὴν ψηφιακὴ ἀνεργία. Ἡ ψηφιοποίηση θὰ ὁδηγήσει σὲ μαζικὴ ἀνεργία, καὶ αὐτὸ θὰ σημάνει ἕνα πολὺ μεγάλο πρόβλημα στὸ μέλλον. Θὰ συνίσταται τὸ μέλλον τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὸ βασικὸ εἰσόδημα καὶ παιχνίδια σὲ ὑπολογιστές; Αὐτὸ εἶναι μιὰ ἀποθαρρυντικὴ προοπτική. Στὸ Panem et circenses [ἢ Ἄρτο καὶ Θεάματα], ὁ [Ρωμαῖος ποιητής] Ἰουβενάλης κάνει λόγο γιὰ τὴν ρωμαϊκὴ κοινωνία ὅπου ἡ πολιτικὴ πράξη εἶναι ἀδύνατη. Οἱ ἄνθρωποι μένουν εὐτυχισμένοι μὲ δωρεὰν τροφὴ καὶ διασκέδαση. Ἡ πλήρης κυριαρχία ἐπέρχεται ὅταν ἡ κοινωνία ἀσχολεῖται μόνο μὲ τὰ παιχνίδια. Τὸ πρόσφατο σόου στὸ κορεατικὸ Νέτφλιξ Squid Game δείχνει πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτήν.
Μὲ ποιόν τρόπο;
[Στὴ σειρά] οἱ ρόλοι ἔχουν χρέη καὶ συμφωνοῦν νὰ παίξουν στὸ φονικὸ αὐτὸ παιχνίδι ποὺ τοὺς ὑπόσχεται τεράστια κέρδη. Τὸ Squid Game ἐκπροσωπεῖ ἕνα κεντρικὸ στοιχεῖο τοῦ καπιταλισμοῦ σὲ μιὰ ἀκραία ἐκδοχή. [Ὁ Γερμανὸς φιλόσοφος] Walter Benjamin εἶπε ὅτι ὁ καπιταλισμὸς ἀντιστοιχεῖ στὴν πρώτη περίπτωση μιᾶς λατρείας ποὺ δὲν εἶναι θυσιαστικὴ ἀλλὰ μᾶς προσθέτει χρέη. Στὶς ἀπαρχὲς τῆς ψηφιοποίησης, οἱ ἄνθρωποι ὀνειρεύονταν ὅτι ἡ δουλειὰ θὰ ἀντικατασταθεῖ ἀπὸ τὸ παιχνίδι. Στὴν πραγματικότητα, ὁ ψηφιακὸς καπιταλισμὸς ἐκμεταλλεύεται τὴν ἀνθρώπινη παρόρμηση γιὰ παιχνίδι. Σκεφτεῖτε τὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, ποὺ σκόπιμα ἐνσωματώνουν παιχνιδιάρικα στοιχεῖα γιὰ νὰ προκαλέσουν ἐθισμὸ στοὺς χρῆστες.
Πράγματι, τὰ κινητὰ μᾶς ὑποσχέθηκαν μιὰ κάποια ἐλευθερία... Ἀλλὰ δὲν εἴμαστε στὴν πραγματικότητα φυλακισμένοι ἀπὸ αὐτά;
Τὸ ἔξυπνο κινητὸ τηλέφωνο σήμερα εἶναι εἴτε ἕνας ψηφιακὸς τόπος ἐργασίας εἴτε ἕνα ψηφιακὸ ἐξομολογητήριο. Κάθε συσκευή, καὶ κάθε τεχνικὴ κυριάρχησης, γεννᾷ τοτὲμ ποὺ χρησιμοποιοῦνται γιὰ τὴν ὑποταγή. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ κυριάρχηση ἐνδυναμώνεται. Τὸ κινητὸ εἶναι τὸ ἀντικείμενο τῆς λατρείας γιὰ τὴν ψηφιακὴ κυριαρχία. Ὡς μιὰ συσκευὴ ὑποταγῆς, λειτουργεῖ ὡς κομποσκοίνι καὶ ὡς οἱ κόμποι του. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἔχουμε διαρκῶς ἕνα κινητὸ στὰ χέρια μας. Τὸ "like" εἶναι ἕνα ψηφιακὸ "ἀμήν". Συνεχίζουμε νὰ πᾶμε γιὰ ἐξομολόγηση. Ἀποκαλυπτόμαστε ἀπὸ ἐπιλογή. Ἀλλὰ δὲν ζητᾶμε συγχώρεση: Ἀντιθέτως, προκαλοῦμε γιὰ προσοχή.
Μερικοὶ φοβοῦνται ὅτι τὸ διαδίκτυο τῶν πραγμάτων μπορεῖ μιὰ μέρα νὰ σημαίνει ὅτι τὰ ἀντικείμενα θὰ ἐπαναστατήσουν κατὰ τῶν ἀνθρωπίνων ὄντων.
Ὄχι ἀκριβῶς. Τὸ ἔξυπνο σπίτι τῶν διασυνδεδεμένων ἀντικειμένων ἀντιστοιχεῖ σὲ μιὰ ψηφιακὴ φυλακή. Τὸ ἔξυπνο κρεββάτι μὲ αἰσθητῆρες ἐπεκτείνει τὴν ἐπιτήρηση ἀκόμη καὶ κατὰ τὸν ὕπνο. Ἡ ἐπιτήρηση ἐπιβάλλεται στὴν καθημερινὴ ζωὴ μὲ αὐξανόμενο ρυθμὸ καὶ κρυφά, ὡς ἂν ἦταν ἁπλᾶ ἕνα βολικὸ πρᾶγμα γιὰ νὰ τὸ κάνεις. Τὰ ψηφιακὰ πράγματα ἀποδεικνύεται ὅτι εἶναι ἀποτελεσματικοὶ πληροφοριοδότες ποὺ συνεχῶς μᾶς παρακολουθοῦν καὶ μᾶς ἐλέγχουν.
Ἔχετε περιγράψει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ἐργασία γίνεται ὅλο καὶ περισσότερο ἕνα παιχνίδι, καὶ τὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, παραδόξως, μᾶς κάνουν νὰ νιώθουμε πιὸ ἐλεύθεροι. Ὁ καπιταλισμός μας ἐξαπατᾷ. Ἔχει καταφέρει τὸ σύστημα νὰ κυριαρχήσει σε μᾶς μὲ ἕναν τρόπο ποὺ στὴν πραγματικότητα μᾶς εἶναι εὐχάριστος;
Μόνο ἕνα καταπιεστικὸ καθεστὼς προκαλεῖ τὴν ἀντίσταση. Ἀντιθέτως, τὸ νεοφιλελεύθερο καθεστώς, ποὺ δὲν καταπνίγει τὴν ἐλευθερία ἀλλὰ τὴν ἐκμεταλλεύεται, δὲν ἀντιμετωπίζει καμιὰ ἀντίσταση. Δὲν εἶναι καταπιεστικό, ἀλλὰ θελκτικό. Ἡ κυριαρχία ὁλοκληρώνεται τὴ στιγμὴ κατὰ τὴν ὁποία αὐτοπαρουσιάζεται ὡς ἐλευθερία.
Γιατί, παρὰ τὴν αὐξανόμενη ἀβεβαιότητα καὶ ἀνισότητα, ὁ κόσμος τῆς καθημερινότητας στὶς δυτικὲς χῶρες φαίνεται τόσο ὄμορφος, "ὑπερ-σχεδιασμένος" καὶ αἰσιόδοξος; Γιατί δὲν φαίνεται ὡς μιὰ δυστοπικὴ ἢ κυβερνοπὰνκ ταινία;
Τὸ βιβλίο 1984 τοῦ Τζὼρτζ Όργουελ ἔχει πρόσφατα γίνει μπέστ-σέλερ παγκοσμίως. Οἱ ἄνθρωποι νοιώθουν ὅτι κάτι εἶναι λάθος στὴν ἄνετη ψηφιακὴ κατάστασή μας. Ἀλλὰ ἡ κοινωνία μας μοιάζει περισσότερο μὲ τὸν Θαυμαστὸ Νέο Κόσμο τοῦ Aldous Huxley. Στὸ 1984, οἱ ἄνθρωποι ἐλέγχονται ὑπὸ τὴν ἀπειλή του νὰ ὑποστοῦν κακό. Στὸν Θαυμαστὸ Νέο Κόσμο, ἐλέγχονται ἀπὸ μιὰ χορηγούμενη εὐχαρίστηση. Τὸ κράτος μοιράζει ἕνα ναρκωτικὸ ποὺ ἀποκαλεῖται "soma" ὥστε νὰ κάνει ὅλους νὰ νοιώθουν χαρούμενοι. Αὐτὸ εἶναι τὸ μέλλον μας.
Λέτε ὅτι ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη ἢ τὰ μαζικὰ δεδομένα (big data) δὲν εἶναι οἱ ἀπίστευτες μορφὲς γνώσης ποὺ διαφημίζεται πὼς εἶναι, ἀλλὰ μᾶλλον "ὑποτυπώδεις". Γιατί αὐτό;
Τὰ μεγάλα δεδομένα εἶναι μόνο μιὰ πολὺ πρωτόγονη μορφὴ γνώσης, συγκεκριμένα ἡ συσχέτιση: Ἐὰν συμβεῖ τὸ Α, τότε θὰ συμβεῖ τὸ Β. Δὲν ὑπάρχει κατανόηση. Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη δὲν σκέφτεται. Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη δὲν νοιώθει ἀνατριχίλα.
Ὁ Γάλλος συγγραφέας καὶ μαθηματικὸς Μπλαὶζ Πασκὰλ εἶπε: "Ὅλα τὰ προβλήματα τῆς ἀνθρωπότητας ξεκινοῦν ἀπὸ τὴν ἀνικανότητα τοῦ ἀνθρώπου νὰ καθίσει ἥσυχος σὲ ἕνα δωμάτιο, μόνος". Ζοῦμε σὲ μιὰ λατρεία τῆς παραγωγικότητας, ἀκόμη καὶ κατὰ τὴ διάρκεια αὐτοῦ ποὺ ὀνομάζουμε "ἐλεύθερο" χρόνο. Τὸ ὀνομάσατε, μὲ μεγάλη ἐπιτυχία, ἡ καμένη κοινωνία. Θὰ ἔπρεπε ἡ ἀνάκτηση τοῦ χρόνου μας νὰ καταστεῖ πολιτικὴ στόχευση;
Ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξη σήμερα εἶναι τελείως ἀπορροφημένη ἀπὸ τὴ δραστηριότητα. Αὐτό την καθιστὰ τελείως ἐκμεταλλεύσιμη. Ἡ ἀδράνεια ἐπανεμφανίζεται στὸ καπιταλιστικὸ σύστημα τῆς κυριάρχησης ὡς μιὰ ἐνσωμάτωση ἑνὸς πράγματος ἐξωτερικοῦ. Ἀποκαλεῖται ἐλεύθερος χρόνος καὶ χρησιμεύει στὴν ἀνάρρωση ἀπὸ τὴν ἐργασία, εἶναι συνδεδεμένος μὲ αὐτήν. Χρειαζόμαστε μιὰ πολιτικὴ ἀπραξίας. Αὐτὸ θὰ χρησίμευε στὴν ἀπελευθέρωση τοῦ χρόνου ἀπὸ τίς ὑποχρεώσεις τῆς παραγωγῆς καὶ στὸ νὰ καταστήσει ἐφικτὸ τὸν πραγματικὰ ἐλεύθερο χρόνο.
Πῶς συμβιβάζετε μιὰ κοινωνία ποὺ προσπαθεῖ νά μας ὁμογενοποιήσει μὲ τὴν αὐξανόμενη ἐπιθυμία τῶν ἀνθρώπων νὰ εἶναι διαφορετικοὶ ἀπὸ τοὺς ἄλλους, νὰ εἶναι κατὰ κάποιον τρόπο, μοναδικοί;
Ὅλοι σήμερα θέλουν νὰ εἶναι γνήσιοι, δηλαδή, διαφορετικοὶ ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Συνεχῶς συγκρίνουμε τὸν ἑαυτό μας μὲ τοὺς ἄλλους. Εἶναι ἀκριβῶς αὐτὴ ἡ σύγκριση ποὺ μᾶς ἐξομοιώνει ὅλους μας. Μὲ ἄλλα λόγια: ἡ ὑποχρέωση νὰ εἶσαι γνήσιος ὁδηγεῖ στὴν κόλαση τῆς ὁμοιότητας.
Χρειαζόμαστε περισσότερη σιωπή, περισσότερη προθυμία νὰ ἀκούσουμε τοὺς ἄλλους;
Χρειαζόμαστε νὰ σιωπήσει ἡ πληροφορία. Ἀλλιῶς, τὰ μυαλά μας θὰ ἐκραγοῦν. Σήμερα, ἀντιλαμβανόμαστε τὸν κόσμο μέσῳ τῆς πληροφορίας. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο χάνουμε τὴν ἐμπειρία του νὰ εἴμαστε παρόντες. Ἀποσυνδεόμαστε ὅλο καὶ περισσότερο ἀπὸ τὸν κόσμο. Χάνουμε τὸν κόσμο. Ὁ κόσμος εἶναι κάτι περισσότερο ἀπὸ πληροφορίες, καὶ ἡ ὀθόνη εἶναι μιὰ ἀνεπαρκὴς ἀναπαράσταση τοῦ κόσμου. Περιστρεφόμαστε σὲ ἕναν κύκλο γύρω ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας. Τὸ κινητὸ τηλέφωνο συνεισφέρει ἀποφασιστικὰ σὲ αὐτὴν τὴν ἀνεπαρκῆ ἀντίληψη γιὰ τὸν κόσμο. Ἕνα θεμελιῶδες σύμπτωμα τῆς κατάθλιψης εἶναι ἡ ἀπουσία τοῦ κόσμου.
Ἡ κατάθλιψη εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἀνησυχητικὰ προβλήματα ὑγείας ποὺ ἀντιμετωπίζουμε σήμερα. Πῶς δουλεύει αὐτὴ ἡ "ἀπουσία τοῦ κόσμου";
Ὅταν ἔχουμε κατάθλιψη χάνουμε τὴ σχέση μας μὲ τὸν κόσμο, μὲ τοὺς ἄλλους. Βουλιάζουμε σὲ ἕνα σκόρπιο Ἐγώ. Πιστεύω ὅτι ἡ ψηφιοποίηση καὶ τὸ κινητό μας καθιστοῦν καταθλιπτικούς. Ὑπάρχουν ἱστορίες γιὰ ὀδοντιάτρους ποὺ λένε ὅτι οἱ ἀσθενεῖς τους κρατᾷν σφικτὰ τὸ κινητό τους ὅταν ἡ θεραπεία πονάει. Γιατί τὸ κάνουν αὐτό; Χάρη στὸ κινητό, ἔχω ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ μου. Μὲ βοηθᾷ νὰ εἶμαι κάποιος ποὺ εἶναι ζωντανός, καὶ ὑπάρχῳ. Νὰ γιατί κολλᾶμε μὲ τὸ κινητὸ σὲ περιπτώσεις ὅπως τὴ θεραπεία στὸν ὀδοντίατρο. Ὡς παιδί, θυμᾶμαι ποὺ κρατοῦσα τὸ χέρι τῆς μητέρας μου στὸ γραφεῖο τοῦ ὀδοντίατρου. Σήμερα ἡ μητέρα δὲν θὰ δώσει στὸ παιδί της τὸ χέρι της, ἀλλὰ ἕνα κινητό. Ἡ βοήθεια δὲν ἔρχεται ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἀλλὰ ἀπὸ τὸν ἑαυτό. Αὐτὸ μᾶς ἀρρωσταίνει. Πρέπει νὰ ἀνακτήσουμε τὸ ἄλλο πρόσωπο.
Σύμφωνα μὲ τὸν φιλόσοφο Fredric Jameson, εἶναι εὐκολότερο νὰ φανταστοῦμε τὸ τέλος τοῦ κόσμου ἀπ' ὅ,τι τὸ τέλος τοῦ καπιταλισμοῦ. Μπορεῖτε νὰ φανταστεῖτε κάποια μορφὴ μετα-καπιταλισμοῦ, τώρα ποὺ φαίνεται νὰ εἶναι σὲ παρακμή;
Ὁ καπιταλισμὸς πραγματικὰ ἀνταποκρίνεται στὴν ἐνστικτώδη συγκρότηση τοῦ ἀνθρώπου. Ἀλλὰ ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι μόνο ἕνα ὅν μὲ ἔνστικτα. Πρέπει νὰ ἐξημερώσουμε, νὰ ἐκπολιτίσουμε καὶ νὰ ἐξανθρωπίσουμε τὸν καπιταλισμό. Αὐτὸ εἶναι ἐπίσης πιθανό. Ἡ κοινωνικὴ οἰκονομία τῆς ἀγορᾶς εἶναι μιὰ ἀπόδειξη γι' αὐτό. Ἀλλὰ ἡ οἰκονομία μας εἰσέρχεται σὲ μιὰ νέα περίοδο, τὴν ἐποχὴ τῆς βιωσιμότητας.
Ἀποκτήσατε τὸ διδακτορικό σας μὲ ἀντικείμενο τὸν Γερμανὸ φιλόσοφο Μάρτιν Χάϊντεγκερ, ποὺ διερεύνησε τίς πιὸ ἀφῃρημένες μορφὲς σκέψης καὶ τοῦ ὁποίου τὰ κείμενα εἶναι πολὺ δυσνόητα γιὰ τὸν μὴ εἰδικό. Ὡστόσο, καταφέρνετε νὰ ἐφαρμόσετε τὴν ἀφῃρημένη αὐτὴ σκέψη σὲ ζητήματα τὰ ὁποῖα καθένας μπορεῖ νὰ βιώσει. Θὰ ἔπρεπε ἡ φιλοσοφία νὰ ἀσχολεῖται περισσότερο μὲ τὸν κόσμο ὅπου ζεῖ ἡ πλειονότητα τῶν ἀνθρώπων;
[ὁ Γάλλος φιλόσοφος] Μισὲλ Φουκὼ ὁρίζει τὴν φιλοσοφία ὡς ἕνα εἶδος δραστικῆς δημοσιογραφίας, καὶ θεωρεῖ τὸν ἑαυτό του δημοσιογράφο. Οἱ φιλόσοφοι θὰ ἔπρεπε νὰ ἀσχολοῦνται μὲ τὸ σήμερα, μὲ τὰ παρόντα ζητήματα. Σὲ αὐτό, ἀκολουθῶ τὸν Φουκώ, καὶ προσπαθῶ νὰ ἑρμηνεύσω τὸ σήμερα στὶς σκέψεις μου. Αὐτὲς οἱ σκέψεις εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸ ποὺ μᾶς ἐλευθερώνει.
Μετάφραση: Γ.Τ.
