Ἡ γενιὰ τῆς ντοπαμίνης
Μία συνέντευξη μὲ τὴν καθηγήτρια Ἄννα Λέμπκε
Περιοδικὸ «Κ», ἐφημερίδα «Ἡ Καθημερινὴ τῆς Κυριακῆς», 30-07-2023, σσ. 52-59
Ἂν ἀνήκετε κι ἐσεῖς σὲ αὐτοὺς ποὺ τσεκάρουν ψυχαναγκαστικά τα μέϊλ τους ἢ ἂν παρατηρεῖτε στὸν ἑαυτό σας ἢ στοὺς γύρω σας συμπεριφορὲς ποὺ παραπέμπουν εὐθέως σὲ κάποιου εἴδους ἐθισμό, ἂς γνωρίζετε ὅτι δὲν σᾶς συμβαίνει κάτι ἀσυνήθιστο. Ἀντιθέτως, ὁ ἐθισμὸς εἶναι ἕνα χαρακτηριστικὸ τοῦ σύγχρονου πολιτισμοῦ μας. Αὐτὸ τοὐλάχιστον ὑποστηρίζει ἡ Ἄννα Λέμπκε, καθηγήτρια ψυχιατρικῆς στὴν Ἰατρικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Στάνφορντ (ΗΠΑ) καὶ ἐπί κεφαλῆς τῆς Κλινικῆς γιὰ τὴν Θεραπεία τῶν Ἐθισμῶν τοῦ ἴδιου πανεπιστημίου. Ἡ εἰδίκευση τῆς Λέμπκε στοὺς ἐθισμοὺς ἀναγνωρίζεται ἀπὸ πλῆθος ὀργανισμῶν, ποὺ τὴν τιμοῦν μὲ θέσεις στὰ διοικητικά τους συμβούλια, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὰ παγκόσμια μέσα ἐνημέρωσης, ποὺ τῆς δίνουν τακτικὰ βῆμα. Εἶναι πιθανὸ νὰ τὴν ἔχετε δεῖ νὰ μιλάει σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ πολὺ ἐνδιαφέροντα ντοκιμαντὲρ τοῦ Netflix, τὸ The social dilemma ἢ τὸ Take your pills: Xanax. Ἡ διαδικτυακή μας συνομιλία ἔγινε μὲ ἀφορμὴ τὴν ἔκδοση τοῦ βιβλίου της: Ἡ γενιὰ τῆς ντοπαμίνης (ἐκδ. «Πατάκης», μτφρ. Π. Γεωργίου), στὸ ὁποῖο περιγράφει τὴν θεμελιώδη ἀνισορροπία ποὺ ἐπιφέρει ἡ ὑπερπροσφορὰ ντοπαμίνης στοὺς ἐγκεφάλους μας. Ἡ Λέμπκε ἑστιάζει ἰδιαίτερα στὰ ψηφιακὰ ναρκωτικὰ καὶ στὴν προστασία τῶν πιὸ νέων συμπολιτῶν μας.
Ἂς ξεκινήσουμε λέγοντας λίγα λόγια γιὰ τὸ βιβλίο σας.
Στὴν οὐσία τὸ βιβλίο διερευνᾶ αὐτὸ ποὺ ὀνομάζω τὸ «παράδοξο τῆς ἀφθονίας», τοὺς τρόπους δηλαδὴ μὲ τοὺς ὁποίους ἡ ὑπεραφθονία γίνεται ἡ ἴδια ἕνας στρεσογόνος παράγοντας γιὰ μᾶς τοὺς ἀνθρώπους. Ζοῦμε σὲ μιὰ ἐποχὴ τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας χωρὶς προηγούμενο. Ἔχουμε λυμένες ὅλες τὶς βασικὲς ἀνάγκες γιὰ τὴν ἐπιβίωσή μας, καὶ ἀκόμη περισσότερες, σὲ τέτοιο βαθμὸ ποὺ σχεδὸν κάθε ἀνθρώπινη δραστηριότητα ἔχει γίνει κάτι σὰν ναρκωτικό, ἔχει γίνει δηλαδὴ πιὸ ἐνισχυτική, πιὸ ἄφθονη, πιὸ ἰσχυρή, πιὸ πρωτότυπη, καὶ πιὸ προσιτή. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ὅτι ἔχουμε γίνει ὅλοι πολὺ πιὸ εὐάλωτοι στοὺς ἐθισμούς, ἀλλὰ ἔχουμε ἐπίσης γίνει ὅλοι καὶ πολὺ λιγότερο εὐτυχισμένοι. Ἡ μεγάλη ἰδέα πίσω ἀπὸ τὴν Γενιὰ τῆς ντοπαμίνης εἶναι ὅτι ἡ συνεχὴς διέγερση ποὺ λαμβάνουμε ἀπὸ ἰδιαίτερα ἐνισχυτικὰ ναρκωτικὰ καὶ συμπεριφορές, συμπεριλαμβανομένων τῶν ψηφιακῶν ναρκωτικῶν, τὰ ὁποῖα προκαλοῦν τὸν ἐγκέφαλό μας νὰ ἀντιδράσει μὲ συγκεκριμένο τρόπο, οὐσιαστικὰ μᾶς κάνει πιὸ καταθλιπτικούς, πιὸ ἀγχωμένους, πιὸ αὐτοκτονικούς, πιὸ ἀπρόσεκτους, πιὸ ἀνίκανους νὰ κοιμηθοῦμε, καὶ προσθέστε ὅ,τι ἄλλο θέλετε. Αὐτὸ γίνεται σὲ ἐπίπεδο φυσιολογίας. Δὲν εἶναι ὅτι εἴμαστε πιὸ τεμπέληδες ἢ πιὸ δύστροποι ἀπὸ τὶς προηγούμενες γενιές. Στὴν οὐσία βιώνουμε μιὰ ἀναντιστοιχία μεταξὺ τῆς πρωτόγονης κατασκευῆς μας καὶ τοῦ σύγχρονου οἰκοσυστήματος ποὺ ἔχουμε δημιουργήσει, τὸ ὁποῖο τώρα μᾶς δυσκολεύει νὰ λειτουργοῦμε.
Ἂς ἐμβαθύνουμε στὸ πρόβλημα, βλέποντας πρῶτα τὰ ἄσχημα νέα. Λέτε στὸ βιβλίο ὅτι τὸ 70% τῶν θανάτων παγκοσμίως ἀποδίδεται σὲ τροποποιήσιμους συμπεριφορικοὺς παράγοντες κινδύνου, ὅπως τὸ κάπνισμα, ἡ καθιστικὴ ζωὴ καὶ ἡ διατροφή. Ἀκούγεται τρομακτικό.
Ἔχουμε φθάσει κυριολεκτικὰ σὲ ἕνα σημεῖο καμπῆς στὴν ἀνθρώπινη ἀνάπτυξη, ὅπου διεγείρουμε τοὺς ἑαυτούς μας μέχρι θανάτου. Γιὰ πρώτη φορὰ μετὰ ἀπὸ πολλὲς γενιές, ἔχουμε στὶς ΗΠΑ ἀνθρώπους οἱ ὁποῖοι πεθαίνουν σὲ νεότερη ἡλικία ἀπ' ὅ,τι οἱ γονεῖς καὶ οἱ παπποῦδες τους. Καὶ οἱ τρεῖς κυριότερες αἰτίες θανάτου εἶναι ἡ ὑπερβολικὴ δόση ναρκωτικῶν, ὁ ἀλκοολισμὸς καὶ ἡ ἡπατικὴ νόσος, καὶ ἡ αὐτοκτονία. Τοὺς ἔχουμε ὀνομάσει «θανάτους ἀπόγνωσης». Εἶναι πλέον σαφὲς ὅτι οἱ καταναλωτικές μας τάσεις, καθὼς ἐπίσης καὶ ἡ πρόσβασή μας σὲ ἄκρως ἐθιστικὰ ναρκωτικὰ καὶ συμπεριφορές, προκαλοῦν πλέον τὴν αὐτοκαταστροφή μας. Εἶναι ζήτημα ζωῆς καὶ θανάτου νὰ ἀναζητήσουμε λύσεις αὐτοῦ τοῦ προβλήματος.
Τί λέει ἡ ἐπιστήμη τοῦ ἐθισμοῦ γιὰ τὴν ντοπαμίνη;
Ἡ ντοπαμίνη εἶναι μιὰ χημικὴ οὐσία ποὺ παράγεται στὸν ἐγκέφαλό μας. Εἶναι ἕνας νευροδιαβιβαστὴς μὲ θεμελιώδη σημασία γιὰ τὴν ἐμπειρία τῆς εὐχαρίστησης, τῆς ἀνταμοιβῆς καὶ τῶν κινήτρων. Εἶναι πιθανῶς ἀκόμη πιὸ σημαντικὴ γιὰ τὰ κίνητρα ἀπ' ὅ,τι γιὰ τὴν ἴδια τὴν εὐχαρίστηση. Ἡ ντοπαμίνη ἐμπλέκεται σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς διαδικασίες καὶ εἶναι αὐτὴ ποὺ μᾶς κάνει νὰ προσεγγίζουμε ἀντανακλαστικά, χωρὶς συνειδητὴ σκέψη, τὴν εὐχαρίστηση καὶ νὰ ἀποφεύγουμε τὸν πόνο. Ἡ ντοπαμίνη μᾶς βοηθοῦσε πολὺ στὴν προσαρμογή μας σὲ ἕναν κόσμο διαρκῶν κινδύνων, ἀλλὰ δὲν μᾶς βοηθᾶ καθόλου στὸν σημερινὸ κόσμο τῆς ὑπεραφθονίας.
Μπορεῖτε νὰ μᾶς ἐξηγήσετε τὸν μηχανισμὸ τῆς λειτουργίας της;
Κατὰ βάση, εἴμαστε ἔτσι κατασκευασμένοι ὥστε νὰ δουλεύουμε σκληρὰ προκειμένου νὰ βρίσκουμε μιὰ ἀνταμοιβὴ καὶ στὴν συνέχεια νὰ παίρνουμε λίγη ντοπαμίνη ὡς μιὰ μέτρια ἀνταμοιβή, ἡ ὁποία, ἂν μὴ τί ἄλλο, ἁπλῶς θὰ ἐπαναφέρει τὴν ἰσορροπία εὐχαρίστησης ‒ πόνου στὴν θέση της. Ἀντὶ γι' αὐτὸ ὅμως, ἔχουμε μιὰ ἄνευ προηγουμένου πρόσβαση σὲ μιὰ σχεδὸν ἄπειρη ποσότητα πανίσχυρων ἀνταμοιβῶν, οἱ ὁποῖες μᾶς φέρνουν τεράστια κύματα ντοπαμίνης. Γιὰ νὰ τὸ διαχειριστεῖ αὐτὸ ὁ ἐγκέφαλός μας, ρυθμίζει πρὸς τὰ κάτω τὴν μετάδοση τῆς ντοπαμίνης, μειώνοντας τὴν παραγωγὴ ντοπαμίνης καὶ ἀκυρώνοντας τοὺς μετασυναπτικοὺς ὑποδοχεῖς ντοπαμίνης. Δὲν τὴν ρίχνει κἂν στὰ βασικὰ ἐπίπεδα, ἀλλὰ κάτω ἀπὸ αὐτά, σὲ μιὰ κατάσταση ὅπου ἔχουμε ἔλλειψη ντοπαμίνης. Μὲ τὴν ἐπαναλαμβανόμενη ἔκθεση μέσα στὸν χρόνο, κολλᾶμε κατὰ κάποιον τρόπο σ' αὐτὴ τὴν ἐλλειμματικὴ κατάσταση ντοπαμίνης καὶ κυκλοφοροῦμε μὲ τὴν ἰσορροπία εὐχαρίστησης ‒ πόνου στραμμένη πρὸς τὴν πλευρὰ τοῦ πόνου. Τώρα, πρέπει νὰ χρησιμοποιοῦμε φάρμακα ὄχι γιὰ νὰ «φτιαχτοῦμε» καὶ νὰ νιώσουμε εὐχαρίστηση, ἀλλὰ γιὰ νὰ βροῦμε τὴν ἰσορροπία καὶ νὰ νιώσουμε φυσιολογικά. Καὶ ὅταν δὲν κάνουμε χρήση, βιώνουμε ὅλα τὰ κλασικὰ συμπτώματα ποὺ ἔχει ἡ στέρηση ἀπὸ κάθε ἐθιστικὴ οὐσία, ὅπως εἶναι τὸ ἄγχος, ἡ εὐερεθιστότητα, ἡ ἀϋπνία, ἡ κατάθλιψη καὶ ἡ λαχτάρα. Καὶ νομίζω ὅτι αὐτὸ ἐξηγεῖ γιατί τὰ ποσοστὰ ἄγχους, κατάθλιψης, αὐτοκτονιῶν, χρόνιου πόνου αὐξάνονται σὲ ὅλο τὸν κόσμο καὶ ἰδιαίτερα στὰ πλούσια ἔθνη. Παρ' ὅλο ποὺ οἱ ἄνθρωποι ἔχουν μεγαλύτερη πρόσβαση στὴν θεραπεία τῆς ψυχικῆς τοὺς ὑγείας, ὅσο ποτὲ ἄλλοτε στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, καὶ παρ' ὅλο ποὺ τὰ προβλήματα ψυχικῆς ὑγείας ἀποστιγματίζονται, σήμερα συνταγογραφοῦμε περισσότερα ἀντικαταθλιπτικά, περισσότερα ὑπνωτικά, περισσότερους σταθεροποιητὲς τῆς διάθεσης καὶ περισσότερα φάρμακα γιὰ τὴν προσοχὴ ἀπὸ ποτὲ ἄλλοτε. Καὶ ὅμως, οἱ ἄνθρωποι εἶναι ὅλο καὶ πιὸ ἀφηρημένοι, ὅλο καὶ πιὸ καταθλιπτικοί, ὅλο καὶ πιὸ ἀνήσυχοι. Ὁπότε κατὰ κάποιον τρόπο μᾶς λείπει κάτι θεμελιῶδες, σχετικὰ μὲ τὸ τί πρέπει νὰ κάνουμε γιὰ τὰ αὐξανόμενα ποσοστὰ δυστυχίας ποὺ βιώνουμε.
Θὰ σᾶς κάνω μιὰ ἁπλὴ ἐρώτηση ποὺ βασανίζει πολλοὺς ἀνθρώπους: Γιατί εἶναι τόσο δύσκολο νὰ ἀντιμετωπιστεῖ ὁ ἐθισμός; Ἄνθρωποι κόβουν τὸ τσιγάρο καὶ τὸ ἀρχίζουν ξανὰ μετὰ ἀπὸ δεκαετίες.
Τὴν στιγμὴ ποὺ ἐκθέτουμε τὸν ἐγκέφαλό μας σὲ ἰδιαίτερα ἐνισχυτικὰ ναρκωτικὰ καὶ συμπεριφορὲς ὅπως τὸ τσιγάρο, ἀλλάζουμε ριζικὰ τὸν ἐγκέφαλό μας γιὰ πάντα. Ἑπομένως, ἀκόμα καὶ μετὰ ἀπὸ χρόνια ἀποχῆς ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ ναρκωτικὸ ἢ ἀπὸ κάποιο ἄλλο, ἐξ αἰτίας αὐτοῦ τοῦ φαινομένου του διασταυρούμενου ἐθισμοῦ καὶ τοῦ γεγονότος ὅτι ὅλα τὰ ναρκωτικὰ λειτουργοῦν μέσῳ τῆς ἴδιας τελικῆς κοινῆς ὁδοῦ, ὅταν ἐρχόμαστε καὶ πάλι σ' ἐπαφὴ μ' αὐτό, οὐσιαστικὰ ἐνεργοποιοῦμε ξανὰ αὐτὰ τὰ κυκλώματα ἐθισμοῦ. Εἶναι σὰν νὰ ἔχεις μιὰ μικρὴ σπίθα μέσα σὲ μιὰ φωτιὰ καὶ νὰ μὴν ξέρεις ὅτι τὴν ἔχεις. Ξαφνικὰ προσθέτεις ἕνα σπίρτο κι ἀμέσως ξεκινᾶ μιὰ πυρκαγιά. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει καὶ στὸν ἐγκέφαλό μας. Μποροῦμε νὰ καταστέλλουμε αὐτὰ τὰ ἀναμμένα κυκλώματα ποὺ ἔχουμε, ἀλλὰ δὲν μποροῦμε νὰ τὰ ἐξαφανίσουμε. Ἀναζωπυρώνονται πολὺ εὔκολα μὲ μιὰ ἁπλὴ ἔκθεση, γεγονὸς ποὺ καθιστᾶ τὸν ἐθισμὸ μιὰ χρόνια ἀσθένεια, ποὺ ἄλλοτε μετριάζεται κι ἄλλοτε ὑποτροπιάζει.
Τὸν ἀποκαλοῦμε ἀσθένεια γιὰ πολλοὺς καὶ διαφορετικοὺς λόγους, καὶ ὁ κυριότερος ἀπὸ αὐτοὺς εἶναι ὅτι προκαλεῖ πραγματικές, μόνιμες καὶ μὴ ἀναστρέψιμες ἀλλαγὲς στὸν ἐγκέφαλο. Βέβαια, αὐτὸ δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς ἀπελπίζει ἀναφορικὰ μὲ τὴν θεραπεία του. Ἁπλῶς ἀπαιτεῖται διὰ βίου ἐπένδυση στὸ ἔργο τῆς συντήρησης. Ἡ συνάδελφός μου Ἔντι Σάλιβαν, ἐδῶ στὸ Στάνφορντ, ἐρεύνησε τί συμβαίνει στὸν ἐγκέφαλο τῶν ἀνθρώπων καθὼς ἀναρρώνουν. Καὶ αὐτὸ ποὺ διαπίστωσε εἶναι ὅτι μπορεῖ οἱ περιοχὲς ποὺ ἔχουν ἀλλάξει ἢ καταστραφεῖ ἀπὸ τὸν ἐθισμὸ νὰ μὴν ἐπανέρχονται ποτὲ πραγματικά, ἀλλὰ εἴμαστε σὲ θέση νὰ τὶς ἐπαναδρομολογοῦμε καὶ νὰ δημιουργοῦμε νέα νευρωνικὰ δίκτυα γύρω τους. Τὸ κλειδὶ εἶναι νὰ συνεχίσουμε νὰ διεγείρουμε αὐτὰ τὰ νέα νευρωνικὰ δίκτυα τῆς ἀνάρρωσης, ὥστε νὰ μὴν ἀναζωπυρώσουν τὰ παλιὰ δίκτυα ἐθισμοῦ.
Κάνω λάθος νὰ πιστεύω ὅτι σήμερα ἡ πλειονότητα τῶν ἀνθρώπων εἶναι ἐθισμένη στὰ «σόσιαλ μίντια» καὶ στὰ «ἔξυπνα τηλέφωνα»;
Καθόλου. Ἔχουμε κάθε δίκιο νὰ λέμε ὅτι οἱ ψηφιακὲς συσκευές μας καὶ τὰ ψηφιακὰ μέσα εἶναι ἐγγενῶς ἐθιστικά. Εἶναι ναρκωτικά. Καὶ τὸ γνωρίζουμε αὐτὸ ἀπὸ ἀπεικονιστικὲς μελέτες τοῦ ἐγκεφάλου, οἱ ὁποῖες δείχνουν ὅτι τόσο τὰ ναρκωτικὰ καὶ τὸ ἀλκοόλ, ὅσο καὶ τὰ ψηφιακὰ μέσα πυροδοτοῦν τὴν ἴδια ὁδὸ ἀνταμοιβῆς. Γνωρίζουμε ὅτι ἀπελευθερώνεται ντοπαμίνη κι ὅτι ἐνεργοποιεῖται ἡ ἴδια ὁδὸς ἀνταμοιβῆς. Ἡ κοινὴ λογικὴ καὶ μιὰ ἁπλὴ ματιὰ στὶς συμπεριφορὲς γύρω μας θὰ μᾶς ποῦν ὅτι ἀσχολούμαστε μὲ αὐτὲς τὶς συσκευὲς καὶ τὸ διαδίκτυο μὲ ἕναν καταναγκαστικὸ τρόπο, ποὺ δὲν συνάδει πάντοτε μὲ τοὺς στόχους καὶ τὶς ἀξίες μας. Νομίζω ὅτι ὅλοι ταυτιζόμαστε μὲ τὴν ἐμπειρία τοῦ νὰ μπαίνουμε στὴν συσκευή μας καὶ νὰ περνᾶμε περισσότερο χρόνο ἢ νὰ κάνουμε πράγματα ποὺ δὲν εἴχαμε σκοπὸ νὰ κάνουμε. Μόλις τώρα ἀρχίζουμε νὰ βλέπουμε τὸ σοβαρὸ τίμημα ποὺ πληρώνουμε ἐξ αἰτίας ὅλων αὐτῶν τῶν ψηφιακῶν ναρκωτικῶν στὴν ζωή μας. Νομίζω ὅτι εἶναι σημαντικὸ νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι, παρ' ὅλο ποὺ τὸ ἀλκοὸλ εἶναι ἐθιστικό, οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι ποὺ πίνουν ἀλκοὸλ δὲν ἐθίζονται. Βρίσκουν τρόπο νὰ τὸ μετριάσουν ἢ νὰ τὸ διαχειριστοῦν. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὰ ψηφιακὰ ναρκωτικά. Ἡ συντριπτικὴ πλειονότητα τῶν ἀνθρώπων ποὺ χρησιμοποιοῦν ψηφιακὰ ναρκωτικά, κάποια στιγμὴ ἐμφανίζει σημάδια καταναγκαστικῆς ὑπερκατανάλωσης. Οἱ περισσότεροι ὅμως στὴν συνέχεια καταφέρνουν νὰ ἀλλάξουν πορεία. Ἕνα 10 – 15% τοῦ πληθυσμοῦ, ὅμως, θὰ πέσει τόσο βαθιὰ στὴν καταναγκαστικὴ ὑπερκατανάλωση τῶν ψηφιακῶν μέσων, ποὺ θὰ ἀναπτύξει ἕναν καλόπιστο ἐθισμὸ σὲ αὐτά. Τὸ βλέπουμε αὐτὸ στὴν κλινική μας πρακτική. Ἔρχονται ἄνθρωποι μὲ σοβαρὴ κατάθλιψη, μὲ ἄγχος, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ κοιμηθοῦν, δὲν φροντίζουν τὸν ἑαυτό τους, δὲν δίνουν προσοχὴ στὰ παιδιά τους, δὲν ἐπενδύουν στὴν οἰκογένεια, δὲν κάνουν τὴν δουλειά τους, δὲν φροντίζουν τὴν σωματική τους ὑγεία ἐπειδὴ παρασύρονται στὴν δίνη τοῦ ἐθισμοῦ τῶν ψηφιακῶν μέσων.
Τί μποροῦμε νὰ κάνουμε γιὰ νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ τοὺς ψηφιακοὺς ἐθισμούς;
Ἐπικεντρώνομαι κυρίως στὸ τί μποροῦμε νὰ κάνουμε ὡς ἄτομα σὲ ἕναν κόσμο ὑπερφορτωμένο μὲ ντοπαμίνη. Βρισκόμαστε σὲ ἕνα σημεῖο τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας ὅπου, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς ρυθμίσεις ποὺ θὰ τεθοῦν σὲ ἰσχύ, ξέρουμε ὅτι μποροῦμε νὰ ἔχουμε πρόσβαση σὲ πολλοὺς διαφορετικοὺς τύπους ἐθιστικῶν ναρκωτικῶν. Ἀκόμη κι ἂν ἡ πρόσβαση σ' αὐτὰ ἐξαλειφθεῖ μὲ κάποιον μαγικὸ τρόπο, τότε θὰ ὑπάρξουν νέα ναρκωτικὰ ποὺ θὰ ἔλθουν στὴν θέση τους. Πιστεύω λοιπὸν ὅτι τὸ κυριότερο καθῆκον μας εἶναι νὰ μετριάσουμε τὴν τάση μας νὰ ὑπερκαταναλώνουμε τὸ καθετὶ ποὺ περνᾶ ἀπὸ μπροστά μας καὶ ὑπόσχεται ἀπελευθέρωση ντοπαμίνης. Ὡστόσο, αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ εὐθύνη θὰ πρέπει νὰ βαρύνει ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο τὸ ἄτομο. Πρόκειται σαφῶς γιὰ ἕνα πρόβλημα ποὺ ἀφορᾶ τὴν κοινότητα. Ἀπὸ τὰ σχολεῖα ὡς τὶς ἑταιρεῖες ποὺ παράγουν καὶ κερδίζουν ἀπὸ αὐτὰ τὰ ψηφιακὰ ναρκωτικά, καθὼς καὶ τὴν κυβέρνηση, ὅλοι ἔχουν εὐθύνη νὰ ἑνωθοῦν καὶ νὰ συνεργαστοῦν γιὰ νὰ προσπαθήσουν. Νὰ βοηθήσουμε τὰ ἄτομα καὶ νὰ βοηθήσουμε τοὺς γονεῖς, καὶ κυρίως νὰ προστατεύσουμε τὰ παιδιά. Ἐπειδὴ τὰ παιδιὰ εἶναι πολὺ εὐάλωτα, τόσο ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς γνωστικῆς τους ἀνάπτυξης ὅσο καὶ λόγῳ τοῦ αὐξημένου κινδύνου ἐθισμοῦ ποὺ ἀντιμετωπίζουν, ὅταν ἐκτίθενται σὲ ἰσχυρὰ ναρκωτικὰ νωρὶς στὴν ζωή τους.
Μιὰ καὶ ἀναφέρετε τὰ παιδιά, ὁμολογῶ ὅτι οἱ ἐθισμοὶ εἶναι γιὰ πολλοὺς γονεῖς τὸ μεγαλύτερο ἄγχος τους.
Εἶμαι γονιὸς τριῶν ἐφήβων καὶ γνωρίζω καλὰ γιὰ τί πρᾶγμα μιλᾶτε. Ἕνας ἀπὸ τοὺς κύριους λόγους ποὺ ἤθελα νὰ γράψω τὸ βιβλίο αὐτό, ἦταν γιὰ νὰ βοηθήσω τοὺς γονεῖς νὰ ἐνημερωθοῦν πρὶν πάρουν ἀποφάσεις. Ἀρχικά, εἶναι σημαντικὸ νὰ πλαισιώσουμε τὴν γονεϊκότητα στὴν σύγχρονη ἐποχὴ καὶ νὰ τὴν δοῦμε μέσα ἀπὸ μιὰ σειρὰ ἱστορικῶν γεγονότων, κάτι ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς πηγαίνει πίσω, ἀκόμα καὶ ὡς τὸν Φρόϊντ. Οἱ γονεῖς ἔχουν ἐκπαιδευτεῖ σήμερα νὰ πιστεύουν ὅτι πρέπει νὰ εἶναι φίλοι τῶν παιδιῶν τους καὶ ὅτι πρέπει νὰ προσπαθοῦν νὰ κάνουν τὰ παιδιά τους νὰ νιώθουν ὅσο τὸ δυνατὸν πιὸ ἄνετα καὶ νὰ μὴν ἔχουν καθόλου ἄγχος ἢ κανένα ψυχολογικὸ τραῦμα. Ὅλοι μιλᾶνε γιὰ τὸ τραῦμα καὶ πολλοὶ ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς γονεῖς προσέχουμε ὑπερβολικά, ἀνησυχῶντας μήπως δημιουργήσουμε τὸ περιβόητο τραῦμα στὰ παιδιά μας, τὸ ὁποῖο στὴν συνέχεια, ὅπως μᾶς λένε, θὰ ἐπηρεάσει τὴν ἐνήλικη ζωή τους. Αὐτὸ εἶναι λοιπὸν τὸ πλαίσιο μέσα στὸ ὁποῖο καλούμαστε νὰ μεγαλώσουμε τὰ παιδιά μας στὸν ὑπερφορτωμένο μὲ ντοπαμίνη κόσμο μας. Νομίζω ὅτι τὸ πρῶτο πρᾶγμα ποὺ πρέπει νὰ ἀναγνωρίσουμε εἶναι ὅτι ὡς γονεῖς ἡ δουλειά μας δὲν εἶναι νὰ γίνουμε φίλοι τῶν παιδιῶν μας, εἰδικὰ ὅταν εἶναι μικρά. Ἡ δουλειά μας εἶναι νὰ δώσουμε στὰ παιδιά μας τὰ ἐργαλεῖα ποὺ χρειάζονται γιὰ νὰ εὐδοκιμήσουν στὸν κόσμο τῶν ἐνηλίκων. Καὶ ἕνας ἀπὸ τοὺς τρόπους γιὰ νὰ τὸ πετύχουμε αὐτό, εἶναι νὰ διασφαλίσουμε ὅτι τὰ παιδιά μας θὰ ἀντιμετωπίσουν ἀρκετὲς ἀντιξοότητες, ὥστε νὰ μάθουν ἀπὸ νωρὶς τὶς κατάλληλες στρατηγικὲς καὶ νὰ εἶναι ἔπειτα σὲ θέση, ὅταν ἀντιμετωπίσουν ἀντιξοότητες ἀργότερα στὴν ζωή τους, νὰ μποροῦν νὰ ἀντεπεξέλθουν στὶς προκλήσεις, ποὺ σίγουρα θὰ τοὺς παρουσιάσει ἡ ζωή. Ἐπειδὴ πρόκειται γιὰ ἕναν κόσμο ἄπειρης πολυτέλειας, αὐτὸ ποὺ προτείνω ἰσχύει ἀκόμη καὶ γιὰ τοὺς φτωχότερους τῶν φτωχῶν, γιατί ἀκόμα καὶ αὐτοὶ ἔχουν σήμερα περισσότερο διαθέσιμο εἰσόδημα καὶ πρόσβαση σὲ πολυτελῆ ἀγαθὰ ἀναψυχῆς ὅσο ποτὲ ἄλλοτε. Στὴν οὐσία, πρέπει νὰ δημιουργήσουμε ἕναν κόσμο μέσα στὸν κόσμο ὅπου θὰ προστατεύουμε τὰ παιδιά μας. Χρησιμοποιῶ τὴν λέξη «προστασία» γιατί ἀναπλαισιώνει τὴν πράξη. Δὲν ἀρνούμαστε στὰ παιδιά μας τὴν πρόσβαση στὰ δικά τους smartphones, στὸ διαδίκτυο, στὰ βιντεοπαιχνίδια καὶ στὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης. Στὴν πραγματικότητα, τὰ προστατεύουμε ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἰδιαίτερα ἐνισχυτικά, ψηφιακὰ ναρκωτικά, ἔτσι ὥστε νὰ μὴ θέτουμε τὸν ἐγκέφαλό τους σὲ κατάσταση ἔλλειψης ντοπαμίνης καὶ νὰ ἀντιμετωπίζουν ἀρκετὲς ἀληθινὲς ἀντιξοότητες, ὅπως ἡ μοναξιὰ καὶ ἡ πλήξη, μὲ τὴν ὑποστήριξη τῆς οἰκογένειας καὶ τῆς κοινότητας, ἔτσι ὥστε νὰ μποροῦν νὰ μάθουν στρατηγικὲς ἀντιμετώπισης ποὺ δὲν θὰ βασίζονται στὴν διαφυγὴ πρὸς αὐτὲς τὶς συμπεριφορές, ποὺ ἀναζητοῦν τὴν εὐχαρίστηση.
Πρακτικά, αὐτὸ τί σημαίνει;
Πρῶτα ἀπ' ὅλα, ἀναφορικὰ μὲ τὰ ψηφιακὰ ναρκωτικά, πιστεύω ὅτι ἕνα παιδὶ κάτω τῶν δώδεκα ἐτῶν δὲν θὰ πρέπει νὰ ἔχει τὴν δική του συσκευὴ μὲ πρόσβαση στὸ διαδίκτυο. Πραγματικά, δὲν ὑπάρχει κανένας λόγος γιὰ κάτι τέτοιο. Ἂν ἀνησυχεῖτε ὅτι τὸ παιδί σας θὰ χρειαστεῖ νὰ σᾶς καλέσει σὲ περίπτωση ἔκτακτης ἀνάγκης, πάρτε του ἕνα flip phone χωρὶς πρόσβαση στὸ διαδίκτυο. Ἔπειτα, θὰ πρέπει νὰ ἐργαστοῦμε πολὺ σκληρὰ ὥστε νὰ δημιουργήσουμε χώρους δίχως ὀθόνες στὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον. Σύμφωνοι, ἂς μὴ γίνουμε Λουδίτες, ἀλλὰ ἂς δοῦμε πολὺ ὑπεύθυνα τὴν ἔκθεση τῶν παιδιῶν μας.
Ἡ ποσότητα καὶ ἡ συχνότητα ἔχουν σημασία. Ὅσο περισσότερο ἐκτίθενται τὰ παιδιὰ καὶ ὅσο περισσότερο χρόνο περνοῦν κάθε μέρα, τόσο πιὸ πιθανὸ εἶναι νὰ βιώσουν αὐτὲς τὶς ἀλλαγὲς στὸν ἐγκέφαλο ποὺ τὰ καθιστοῦν εὐάλωτα στὴν ὑπερφόρτωση ντοπαμίνης, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ στὴν κατάσταση ἔλλειψης ντοπαμίνης. Δηλαδὴ ἄγχος, εὐερεθιστότητα καί, ἰδίως στὰ παιδιά, πολλὲς ἀντικοινωνικὲς συμπεριφορές, ὅπως τὸ νὰ μιλοῦν μὲ ἀγένεια στοὺς ἄλλους ἢ νὰ μὴ συμμετέχουν στὶς οἰκογενειακὲς δουλειές. Αὐτὲς οἱ συμπεριφορὲς προκύπτουν ὅταν περνοῦν πολὺ χρόνο στὶς ὀθόνες. Πολλὲς φορὲς ἔρχονται γονεῖς, ποὺ θέλουν νὰ ξεκολλήσουν τὰ παιδιά τους ἀπὸ τὶς συσκευές τους, ἀλλὰ οἱ ἴδιοι εἶναι συνεχῶς στὶς συσκευές. Πρέπει λοιπὸν νὰ διαμορφώνουμε τὴν συμπεριφορὰ ποὺ θέλουμε νὰ βλέπουν τὰ παιδιά μας. Πρέπει νὰ ἀφήνουμε τὴν δουλειὰ ἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι καὶ πρέπει νὰ ἀναπτύξουμε ἕνα εἶδος ψηφιακῆς ἐθιμοτυπίας, ὅπου κανεὶς δὲν χρησιμοποιεῖ τὶς συσκευὲς τὴν ὥρα τοῦ γεύματος, γιὰ παράδειγμα, ἢ κανεὶς δὲν τὶς χρησιμοποιεῖ ἀργὰ τὸ βράδυ. Τὰ παιδιὰ πρέπει νὰ βγοῦν ἀπὸ τὶς συσκευές τους καὶ νὰ ἀρχίσουν νὰ δίνουν προσοχὴ στὸ τί συμβαίνει στὸν κόσμο. Καὶ ἂν δὲν τὸ διαμορφώσουμε αὐτό, καὶ δὲν τὸ ἀπαιτήσουμε ἀπὸ τὸ οἰκογενειακό μας περιβάλλον, τότε δὲν θὰ μπορέσουμε νὰ ἀναπτύξουμε τὶς σωστὲς δεξιότητες. Τέλος, θὰ πρέπει νὰ χρησιμοποιήσουμε τὴν ὅρμηση ποὺ ἔχουμε μέσα στὰ σώματά μας, ζητῶντας ἀπὸ τὰ παιδιὰ νὰ κάνουν σωματικὴ ἐργασία ποὺ θὰ συμβάλει στὴν οἰκογένεια ἢ στὴν κοινότητα. Ἐξάλλου, εἴμαστε τὰ σώματά μας, ἔτσι δὲν εἶναι; Δὲν μποροῦμε νὰ προσποιούμαστε ὅτι εἴμαστε αἰωρούμενοι ἐγκέφαλοι, ποὺ δὲν συνδέονται μὲ τὸ σῶμα. Τὰ παιδιὰ πρέπει νὰ βγαίνουν ἔξω, νὰ ἀσχολοῦνται μὲ τὸν ἀθλητισμὸ καὶ τὶς σωματικὲς δραστηριότητες. Πρέπει νὰ κάνουν πράγματα ποὺ εἶναι βαρετὰ καὶ σκληρά. Καὶ ἐπαναλαμβανόμενα. Καὶ ἀδιάφορα. Πρέπει νὰ βαριοῦνται, ὥστε νὰ ἔχουν τὴν εὐκαιρία νὰ σκεφθοῦν δημιουργικὰ γιὰ τὸ πῶς θὰ διασκεδάσουν.
Πιστεύω ὅτι αὐτὸ ποὺ περιγράφετε ἔχει μιὰ παγκόσμια διάσταση. Συμβαίνει παντοῦ. Μερικὲς φορὲς αἰσθάνομαι πολὺ ἀπαισιόδοξος, ἀλλά, ἔχοντας διαβάσει τὸ βιβλίο σας, εἶμαι λιγότερο ἀνήσυχος, γιατί νιώθω ὅτι ἔχουμε τὴν δύναμη νὰ ἐπαναφέρουμε τὴν ἰσορροπία στὴν ζωή μας.
Ναί, ἀπολύτως. Νομίζω ὅτι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἀξιοσημείωτα πράγματα, ποὺ ἔχουμε ὡς ἀνθρώπινα ὄντα, εἶναι ἡ ἱκανότητά μας νὰ προσαρμοζόμαστε σχεδὸν σὲ κάθε κατάσταση. Ἔχουμε αὐτὴ τὴν ἱκανότητα νὰ βλέπουμε τί πραγματικὰ μᾶς συμβαίνει καὶ νὰ μποροῦμε νὰ ἀναγνωρίζουμε ὅλα τὰ ὑπέροχα πράγματα ποὺ συμβαίνουν. Μοῦ ἀρέσει πάντα νὰ τονίζω ὅτι ὑπάρχουν πολλὰ θετικὰ στὴν τεχνολογία. Ἐσεῖς καὶ ἐγὼ δὲν θὰ κάναμε αὐτὴ τὴν συζήτηση χωρὶς αὐτήν. Ἀλλὰ βλέπουμε τώρα τὴν σκοτεινὴ πλευρὰ καὶ οἱ ἄνθρωποι ἀρχίζουν νὰ συζητοῦν καὶ νὰ σκέφτονται πῶς μποροῦμε νὰ διαχειριστοῦμε τὶς ἀρνητικὲς συνέπειες τῆς τεχνολογίας, εἴτε αὐτὲς εἶναι ἐσκεμμένες εἴτε μή, ἔτσι ὥστε νὰ μπορέσουμε τελικὰ νὰ ἀναπτύξουμε μιὰ πιὸ ὑγιῆ σχέση μαζί της.
