Ἀποστόλου Β. Νικολαΐδη
(Ὁμ. Καθηγητῆ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Καθηγητῆ τοῦ Πανεπιστημίου Λευκωσίας καὶ Προέδρου τοῦ Ἰνστιτούτου «Ἅγιος Μάξιμος ὁ Γραικός»)
Ἡ τηλεθέαση τῆς Ἁγιότητας
Δημοσιεύτηκε στὸν Τηλεθεατὴ
https://www.orthodoxianewsagency.gr/gnomes/i-tiletheasi-tis-agiotitas/
Πολλοί, καὶ ἐξ ἡμῶν, διερωτῶνται εὔλογα, πῶς γίνεται σὲ μιὰ ἐποχὴ αὐξημένης ἀποϊεροποίησης, κατεστημένης ἐκκοσμίκευσης, κορύφωσης τῆς παραδοσιακῆς ἀντιθρησκευτικότητας, δαιμονοποίησης καὶ γελοιοποίησης τῶν παραδοσιακῶν ἀξιῶν, κακοποίησης τῆς αἰσθητικῆς, ἀποθέωσης τοῦ εὐδαιμονισμοῦ, ἐπιβολῆς νέων μορφῶν ἠθικότητας, εἰδωλοποίησης τῆς τεχνολογίας, μεταλλαγῆς τῆς κανονικότητας καὶ βιασμοῦ τῆς φυσικότητας, ἡ τηλεοπτικὴ προβολὴ τῆς ζωῆς ἑνὸς ἁγίου, καὶ συγκεκριμένα τοῦ ὁσίου Παϊσίου τοῦ Ἁγιορείτου, νὰ διασφαλίζει τόσο μεγάλη ἀποδοχὴ καὶ νὰ ἀφήνει τόσο συγκλονιστικὰ ἀποτυπώματα στὶς ψυχὲς τῶν νεοελλήνων, ἀνεξάρτητα ἀπὸ ἡλικίες, ἐπαγγέλματα, τάξεις, μορφωτικὸ ἐπίπεδο, ἀκόμη καὶ ἀπὸ τὸ βαθμὸ ἀτομικῆς καὶ θεσμικῆς θρησκευτικότητας. Τὸ ἴδιο συνέβη καὶ μὲ προηγούμενη τηλεοπτικὴ παραγωγὴ μὲ κέντρο ἀναφορᾶς τὸν ἅγιο Νεκτάριο.
Αὐτὸ τὸ πρωτοφανὲς γιὰ τὰ τηλεοπτικὰ πράγματα στὴ χώρα μας φαινόμενο ἐμφανίζεται μὲ μιὰ τέτοια δυναμικὴ ὥστε νὰ ἐκπλήσσει καὶ νὰ δυσκολεύει ὅσους θὰ ἤθελαν εἴτε νὰ συνεχίσουν εἴτε νὰ ξεκινήσουν μιὰ συκοφαντική, ἐμπαικτική, μηδενιστικὴ καὶ ἀπαξιωτικὴ κριτικὴ μὲ σκοπὸ νὰ πλήξουν πρῶτα τὴν ὅλη προσπάθεια τοῦ Ἰνστιτούτου καὶ τῆς Μονῆς Βατοπαιδίου, καὶ ὕστερα τὸ βαθὺ θρησκευτικὸ συναίσθημα τοῦ λαοῦ, ἀφοῦ πρῶτα θὰ ἔχουν μετέλθει πλῆθος ἀθεϊστικῶν ἐργαλείων γιὰ νὰ μεταλλάξουν ἢ καὶ νὰ ξεριζώσουν τὴν ἐκκλησιαστικὴ συνείδηση καὶ προσήλωση τῶν Ἑλλήνων στὶς καθαρὲς καὶ αὐθεντικὲς ρίζες τοῦ Γένους. Ἀντ’ αὐτοῦ γιὰ μιὰ ἀκόμη φορά, καὶ μάλιστα ἐν μέσῳ πολλαπλῶν κρίσεων, ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια αὐτὸ ποὺ λόγῳ τῆς περιρρέουσας ἀτμόσφαιρας ναὶ μὲν δὲν κραυγάζει παραμένει ὅμως βαθιὰ ἀποτυπωμένο στὸ μεδούλι τῆς χριστιανικῆς συνείδησης.
Ποῦ ὀφείλονται λοιπὸν ὄχι μόνο αὐτὴ ἡ ἐκπληκτικὴ ἀποδοχὴ τῆς σειρᾶς ἀλλὰ καὶ ἡ δυναμικὴ ἀνταπόκριση τοῦ λαοῦ στὰ μηνύματα ποὺ ἐκπέμπει ἡ σειρὰ «Ἅγιος Παΐσιος ἀπὸ τὰ Φάρασα στὸν Οὐρανό»;
Κατὰ τὴν γνώμη μου ὀφείλεται σὲ δύο παράγοντες: Πρωτίστως στὸ φῶς ποὺ ἐκπέμπουν τὸ πρόσωπο καὶ ἡ ζωὴ τοῦ ἁγίου Παϊσίου, ὅπως αὐτὰ προβάλλονται ἀπὸ ἐξαίρετους ἑρμηνευτές, ποὺ ὅπως ὁμολογοῦν σχεδὸν ταυτίστηκαν μὲ τοὺς ρόλους, καὶ δευτερευόντως στὴν ἀσυνείδητη μὲν ἀλλὰ ἀδήριτη ἀνάγκη ὑπέρβασης τῆς πνευματικῆς πτώχευσης ποὺ ἔντεχνα σχεδιάζεται καὶ καλλιεργεῖται σὲ τοπικὸ καὶ παγκόσμιο ἐπίπεδο ἀπὸ ὅλους σχεδὸν τοὺς θεσμούς.
Ὁ ἁγιολογικὸς τύπος τοῦ ὁσίου Παϊσίου διαφοροποιεῖται ἀπὸ ἄλλα ἁγιολογικὰ πρότυπα, ἐπειδὴ ἔχει χαρακτηριστικὰ ποὺ ἐκτὸς τῶν ἄλλων τὸν καθιστοῦν λίαν προσιτὸ καὶ ἀγαπητὸ στὸ λαό:
-Δὲν εἶναι ἅγιος ἐπειδὴ εἶχε ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὴν ἁμαρτία ἀλλὰ ἐξ αἰτίας τῆς παρουσίας τῆς θείας Χάριτος. Δὲν αἰσθάνεται οὔτε καὶ συμπεριφέρεται ὡς ἀναμάρτητος ἀλλὰ ὡς ὁ χειρότερος ὅλων.
-Τίποτε ἀπὸ ὅσα ἐνάρετα καὶ θαυμαστὰ ἔκανε δὲν τὰ ἀπέδιδε στὴν ἀξιοσύνη του ἀλλὰ στὴ Χάρη τοῦ Θεοῦ καὶ τὴ βοήθεια τῆς Παναγίας ποὺ τόσο ἀγαποῦσε. Εἶχε δὲ ἕναν ἰδιαίτερο, καὶ μάλιστα χαριτωμένο, τρόπο νὰ τὰ κρύβει. Ἔκανε ὅ,τι μποροῦσε γιὰ νὰ διαψεύδει τὴν δοξαστικὴ κοινὴ γνώμη καὶ νὰ ἀκυρώνει ὅσο μποροῦσε κάθε προσπάθεια αὐτοδιαφήμισης. Ὁ ἴδιος μάλιστα ἔλεγε ὅτι ἕνας ἅγιος θὰ ἦταν ἀνόητος ἂν φανέρωνε στοὺς ἄλλους ὅσα ζεῖ ὁ ἴδιος ἐν τῷ κρυπτῷ.
-Σκεφτόταν καὶ φερόταν κόντρα στὸν καθωσπρεσπισμό, στὴν τρέχουσα λογική, αὐτὴ ποὺ ἀποσκοπεῖ στὴν ἐξυπηρέτηση τοῦ οἰκείου συμφέροντος, καὶ ἀκολουθοῦσε μιὰ ὑπέρλογη καὶ γιὰ τὸν κόσμο παράλογη λογική. Ὅ,τι ἦταν καὶ ὅ,τι εἶχε ἦταν γιὰ τοὺς ἄλλους καὶ ὄχι γιὰ τὸν ἴδιο.
-Δὲν ἐπένδυε σὲ κάποια ἐπίκτητη κοσμικὴ σοφία, ὅπως κάνουν συνήθως οἱ θεσμικοὶ ἐκπρόσωποι τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ στὴν βιωματικὴ θεολογία, καρπὸ τῆς στενῆς κοινωνίας του μὲ τὸ ἅγιο Πνεῦμα, συνδυασμένη μὲ τὴν ἀπόλυτη ταπείνωση, τὴν ἐπίπονη ἄσκηση καὶ τὴν θαυμαστὴ ἄρνηση τοῦ ἰδίου θελήματος. Ἔτσι ἦταν σὲ θέση μὲ τὸν ἁπλό, περιεκτικό, παραδειγματικὸ καὶ σοφὸ κατὰ πάντα λόγο νὰ ξεκλειδώνει καρδιές, νὰ κατοικεῖ σ’ αὐτές, νὰ φωτίζει τὸ νοῦ, νὰ δίνει εὐπρόσδεκτες ἀπαντήσεις σὲ ὑπαρξιακὰ προβλήματα τῶν ἀνθρώπων, νὰ προβληματίζει ὅσους δυσκολεύονταν λόγῳ συνθηκῶν νὰ ἀκολουθήσουν τὶς συμβουλές του. Καὶ μόνο ἡ παρουσία του, ἡ ὄψη τοῦ προσώπου, τὸ καταδεκτικὸ βλέμμα του, τὸ ἔξυπνο χιοῦμορ, ὁ τόνος τῆς φωνῆς, ὁ ἁπλὸς καὶ κατανοητὸς λόγος του μετέδιδαν ἀπὸ μόνα τους τὰ ἀναγκαῖα σωστικὰ μηνύματα.
-Πάντα ἦταν ἕτοιμος νὰ μιμηθεῖ τὸν Ἰὼβ στὸ νὰ ἀποδέχεται ὡς θεῖες δωρεὲς ὄχι μόνο τὶς εὐεργεσίες ἀλλὰ καὶ τὶς δοκιμασίες. Ἐντυπωσιάζει δὲ ἡ ἑτοιμότητά του νὰ φορτώνεται ἐκεῖνος τὰ ἀσθενήματα καὶ τὶς ἀσθένειες τῶν ἄλλων ἀρκεῖ νὰ ἀπαλλάσσονταν ἐκεῖνοι ἀπὸ αὐτά.
-Εἶχε καὶ τὰ τρία χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα ἑνὸς ἁγίου, ὅπως τὰ ὅρισε ὁ ἴδιος, ὄχι βέβαια γιὰ τὸν ἑαυτό του ἀλλὰ γιὰ τοὺς ἁγίους ποὺ συναναστρεφόταν: τὴν ἀγάπη, τὴν ταπείνωση, τὴν ἁπλότητα καὶ τὴν διάκριση.
-Ἀκολουθοῦσε ἀκόμη τὴν πάγια τακτικὴ τῶν ἁγίων: Σμίκρυνε ἢ δικαιολογοῦσε τὰ λάθη τῶν ἄλλων ἐνῷ μεγιστοποιοῦσε τὰ δικά του, σκεπτόμενος ὅτι, ἂν ἦταν στὴ θέση τῶν ἄλλων θὰ ἔκανε πολὺ χειρότερα.
-Ἐντυπωσιάζει ὁ τρόπος ποὺ ἀντιμετώπιζε τὶς ἀδικίες, τὶς προσβολές, τὶς κατηγορίες καὶ τὶς ταπεινώσεις, ἐπιστρατεύοντας τὴν προσευχή, τὴν ὑπομονή, τὴν ὑπακοή, τὴν συγχώρεση καὶ τὴν ἀγάπη, σεβόμενος δὲ ἀπολύτως τὶς θεσμικὲς ἐξουσίες παρὰ τὴν ἀπόρριψη καὶ τὴν περιφρόνηση ποὺ εἰσέπραττε ἀπὸ κάποιους φορεῖς τους. Ταυτόχρονα δίδασκε τὸν ἀποτελεσματικὸ τρόπο ἀντιμετώπισης τῶν πειρασμῶν ποὺ προβάλλει ὁ μισάγιος διάβολος μὲ σκοπὸ νὰ ἀλλοτριώσει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὸ Θεό.
-Δίδασκε μὲ τὰ λόγια καὶ τὰ ἔργα του ὅτι ἡ χριστιανικὴ ζωὴ δὲν εἶναι οὔτε δύσκολη οὔτε καὶ περίπλοκη ἀλλὰ εὔκολη καὶ ἁπλῆ. Μὲ αὐτὴν τὴν αἴσθηση ἀναχωροῦσαν ἀπὸ κοντά του ὅσοι τὸν πλησίαζαν. Τὴν ἴδια αἴσθηση ἀποκομίζουν πολλοὶ ἀπὸ τοὺς τηλεθεατές, κατὰ τὴ μαρτυρία τους, μὲ τὸ πέρας τῶν τηλεοπτικῶν ἐπεισοδίων. Ἀξίζει νὰ ἀναφέρουμε τὸ περιστατικὸ ποὺ ἄκουσα αὐτὲς τὶς ἡμέρες γιὰ κάποιο μικρὸ παιδὶ ποὺ τὸ πῆγαν οἱ γονεῖς τοῦ φοβισμένο νὰ ἐμβολιαστεῖ, ἄλλαξε δὲ στάση ὅταν μπροστὰ στὸ γιατρὸ ἄρχισε νὰ προσεύχεται φωνακτά, ὅπως ὁ τηλεοπτικὸς Παΐσιος τὸ προηγούμενο βράδυ, λέγοντας τὸ «Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με» καὶ τὸ «μέγα τὸ ὄνομα τῆς ἁγίας Τριάδος», θέτοντας στὴ συνέχεια ἄφοβο καὶ ἤρεμο τὸν ἑαυτό του στὴ διάθεση τοῦ γιατροῦ.
-Τέλος, ὁ ὅσιος ἀκολούθησε σὲ ἀπόλυτο βαθμὸ τὸ δρόμο τῆς πλήρους ἀφέσεως καὶ ἐμπιστοσύνης στὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ, πρωτίστως στὴν πρόνοια καὶ τὴν καθοδηγητικὴ δύναμη τῆς Θεοτόκου. Ἐντυπωσιάζει τὸ γεγονὸς ὅτι πρὶν ἐνεργήσει ὁτιδήποτε ἔσπευδε νὰ πάρει τὴν εὐχὴ τοῦ γέροντά του καὶ τὴν εὐχὴ τῆς Παναγίας. Δεῖγμα τῆς ἄκρας ταπείνωσης καὶ τῆς βαθιᾶς κοινωνίας του μὲ τὸ Θεό.
Μιὰ τέτοια λοιπὸν εἰκόνα ἁγίου ἀνθρώπου ἦταν ἀδύνατο νὰ μὴν συγκινήσει, νὰ μὴν συναρπάσει καὶ νὰ μὴν ξεσηκώσει πιστοὺς καὶ ἄπιστους. Ὡστόσο αὐτὴ εἶναι ἡ μιὰ πλευρά, καὶ χωρὶς ἀμφιβολία ἡ πλέον καθοριστικὴ γιὰ τὴν ἀποδοχὴ ἑνὸς ἁγίου στὴ σύγχρονη ἀθεϊστικὴ ἐποχή. Ὑπάρχει βέβαια καὶ ἡ ἄλλη ποὺ ἀναφέρεται στὶς πραγματικὲς συνθῆκες ποὺ δὲν ἀρκοῦνται ἁπλᾶ καὶ μόνο στὴν ἀνοχή, γιὰ λόγους ποὺ ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα καὶ τὴν ἐθιμικὴ πολιτισμικὴ παράδοση, ἀλλὰ ἀνοίγουν τὸ δρόμο, καὶ ἀναγκάζουν θὰ ἔλεγα, σὲ μιὰ ἀγωνιώδη ἀναζήτηση τοῦ ἀληθινοῦ, τοῦ αὐθεντικοῦ, τοῦ ἀνθρώπινου, τοῦ ἀληθινὰ ἀγαπητικοῦ καὶ σωτήριου. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ ἁγιότητα δὲν ἐκλαμβάνεται πλέον ὡς κάτι περιθωριακό, γραφικό, οὐτοπικό, σκοταδιστικό, ξεπερασμένο, ἀλλὰ ὡς κάτι ἀναγκαῖο γιὰ τὴν ἀνατροπὴ τῆς διάχυτης κακοδαιμονίας, ἡ ὁποία αὐξάνεται μὲ τοὺς ἴδιους ρυθμοὺς ποὺ αὐξάνεται καὶ ἡ τεχνολογικὴ πρόοδος.
Ἡ ἁγιότητα εἶναι πλέον ὁ καταλληλότερος τρόπος γιὰ νὰ ἀνατραποῦν ὅλα τὰ κατεστημένα ποὺ καμιὰ πρόοδος δὲν εἶναι σὲ θέση νὰ τὰ ἀντιμετωπίσει, καὶ ἀναφερόμαστε στὶς ἀδικίες, τὴν ἀπανθρωπιά, τὶς διακρίσεις, τοὺς ἀποκλεισμούς, τὴν ἐκμετάλλευση καὶ τὴν κάθε μορφὴ ἀλλοτρίωσης.
Μὲ τὴν ἁγιότητα ξεσκεπάζεται ἡ διάχυτη ὑποκρισία, κρίνεται ἡ διπλῆ ἠθική, ἀνακρίνεται ἡ ἀνθρώπινη δικαιοσύνη, δοκιμάζεται ἡ εἰλικρίνεια τῶν κινήτρων τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνολογίας, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀξιοπιστία τῶν θεσμῶν. Μὲ τὴν ἁγιότητα κρίνεται ἀκόμη ἡ ποιότητα τῆς θρησκευτικότητας, ἀξιολογεῖται ἡ πιστότητα καὶ ἡ αὐθεντικότητα τῆς χριστιανικῆς ταυτότητας, ἐπαναξιολογοῦνται τὰ πρότυπα, κάνει ἐπανεκκίνηση ὁ μηχανισμὸς σωτηρίας τοῦ κόσμου μὲ ἀληθινούς, ὑγιεῖς καὶ ἀποτελεσματικοὺς ὅρους.
Ἐπιπλέον ἐνδυναμώνονται ὅσοι κινοῦνται στὰ ὅρια τῆς χλιαρότητας ἢ εἶναι ἕτοιμοι νὰ ἐγκαταλείψουν λόγῳ τῶν θεσμικῶν ἐκκλησιαστικῶν σκανδάλων.
Τέλος, μὲ τὴν ἤρεμη, ἀνεπιτήδευτη, καὶ προπαντὸς μὲ ὅρους ἐλευθερίας προβολὴ τῆς ἁγιότητας καλύπτονται βασικὲς ἐσωτερικὲς ἀνθρώπινες ἀνάγκες τοῦ κουρασμένου, ἐγκαταλελειμμένου, ἀηδιασμένου, ἀπογοητευμένου καὶ προδομένου ἀνθρώπου, ὅπως ἡ ἀγάπη, ἡ στοργή, ἡ ἀνοικτὴ ἀγκαλιά, ἡ κατανόηση, ἡ ἐλπίδα, ἡ ἀσφάλεια, προπαντὸς ἡ πίστη, μέσῳ τῆς ὁποίας μπορεῖ ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος νὰ δίνει νόημα καὶ προοπτικὴ στὴ ζωή του. Πίστη ποὺ δὲν στηρίζεται στὶς τεχνητὲς ἱκανότητες τοῦ ἀνθρώπου, οἱ ὁποῖες συχνὰ τὸν γεμίζουν μὲ ἀνασφάλεια καὶ τὸν ἀναγκάζουν νὰ βρίσκεται πάντα μπροστὰ σὲ διλήμματα, ἀλλὰ στὸ διαχρονικὸ καὶ πάντα στέρεο θεμέλιο τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ, τὸ κέντρο ἀναφορᾶς ὅλων τῶν ἁγίων, προφανῶς καὶ τοῦ ἁγίου Παϊσίου.
Τὸ πλέον πειστικὸ γιὰ ὅσα αὐτὸν τὸν καιρὸ συμβαίνουν εἶναι ὅτι τὰ παραπάνω συναισθήματα δὲν κινοῦνται στὴ σφαῖρα τοῦ εὐκταίου, ἐπιθυμητοῦ ἢ τοῦ ἰδεατοῦ ἀλλὰ ἀποτελοῦν στοιχεῖα συνταύτισης τῆς ζωῆς τοῦ σύγχρονου νεοέλληνα μὲ τὴν ἱστορικὴ πορεία τοῦ ἁγίου ἀπὸ τὰ Φάρασα τῆς Καππαδοκίας στὴν προσφυγιὰ μὲ ὅσα αὐτὴ συνεπάγεται. Ὁ Παΐσιος ἄρα δὲν εἶναι ἕνας ξένος καὶ ἀπρόσιτος ἀλλὰ σπλάχνο ἀπὸ τὰ σπλάχνα τοῦ καθημερινοῦ ἀνθρώπου, γνήσιο τέκνο τῆς ταλαιπωρίας, τῆς κακουχίας, τῆς ἀπόρριψης. Εἶναι ὁ δικός του ἅγιος, ὁ ἀδύνατος, ὁ καχεκτικός, ὁ ταπεινός, ἀλλὰ ταυτόχρονα αὐτὸς ποὺ ὑπερβαίνει ὅλα τὰ ἐμπόδια, διασκεδάζει τὶς δυσκολίες, κατανοεῖ τὰ προβλήματα, καταργεῖ τοὺς φυσικοὺς νόμους ὅταν χρειάζεται, θαυματουργεὶ χάρη τῶν ἀνθρώπων. Ἕνας τέτοιος, βαθιὰ ἀνθρώπινος, ἅγιος πρέπει στοὺς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς μας, καὶ δὲν χάνουν τὴν εὐκαιρία νὰ τὸν ἔχουν.
Ἂν αὐτὴ εἶναι ἡ τεράστια σὲ σημασία δυναμικὴ τῆς ἁγιότητας στὴ σύγχρονη ἐποχή, τότε κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ παραβλέψει ἀφ' ἑνὸς τὴν καθοριστικὴ συμβολὴ τῆς Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, ποὺ μὲ τὸν Γέροντά της Ἐφραὶμ ἐμπνεύστηκε, σχεδίασε καὶ ὀργάνωσε τὴν τηλεοπτικὴ παραγωγή, καὶ τοῦ Ἰνστιτούτου «Ἅγιος Μάξιμος ὁ Γραικὸς» ποὺ τὸ πραγμάτωσε, καὶ ἀφ' ἑτέρου τοῦ τηλεοπτικοῦ καναλιοῦ MEGA ποὺ δέχτηκε νὰ υἱοθετήσει καὶ νὰ προβάλλει τὴ σειρὰ χωρὶς νὰ ὑπολογίσει ὄχι μόνο τὰ ἀρνητικὰ ἢ καὶ εἰρωνικὰ σχόλια ποὺ θὰ ἐπέσυρε μιὰ τέτοια ἐπιλογή, ἀλλὰ καὶ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς οἰκονομικῆς ἀποτυχίας. Καὶ μόνο τὸ γεγονὸς ὅτι μιὰ τέτοια παραγωγὴ μὲ καθαρὸ θρησκευτικὸ περιεχόμενο προβάλλεται ἀπὸ ἕνα κοσμικὸ κανάλι, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὰ κίνητρά του, δὲν πολλαπλασιάζει μόνο τὴν ἐπιτυχία τῆς προβολῆς ἀλλὰ καὶ τὸ βαθμὸ δραστικότητας στὸ κοινό. Ἐπιβεβαιώνεται δὲ γιὰ μιὰ ἀκόμη φορά, ὅτι ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ δὲν κινεῖται, ὅπως τὸ προκαθορίζουν οἱ ἄνθρωποι, παρερμηνεύοντας τὸ θέλημά του, ἀλλὰ μὲ πολλοὺς καὶ διάφορους καὶ καμιὰ φορὰ «ἀνορθόδοξους» τρόπους.
