Ε. Πανάρα, Οι Τρείς Ιεράρχες ως δάσκαλοι

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΩΣ ΔΑΣΚΑΛΟΙ 

Για μια ακόμη χρονιά, αγαπητά μας παιδιά, η χάρη του Θεού μας συγκέντρωσε στο Ναό για να πανηγυρίσουμε τη μνήμη των Τριών Ιεραρχών : του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που είναι προστάτες της Παιδείας και των Γραμμάτων, των μαθητών και των δασκάλων.

Οι ίδιοι υπήρξαν άριστοι μαθητές και αναδείχθηκαν σοφοί άνθρωποι και φωτισμένοι δάσκαλοι. Μέσα από τα συγγράμματά τους, λοιπόν, θα προσπαθήσουμε σήμερα, με κάθε δυνατή συντομία, να ανακαλύψουμε πόσο σύγχρονες είναι οι απόψεις τους για το έργο της παιδείας και των δασκάλων και πόσο αποτελεσματικοί δάσκαλοι ήταν οι ίδιοι. Αυτό, νομίζω, μας ενδιαφέρει όλους. Γιατί οι μαθητές είσαστε σημερινοί μαθητές και θα γίνετε οι αυριανοί δάσκαλοι ως γονείς και μέλη της κοινωνίας. Εμείς οι καθηγητές είμαστε σήμερα καθηγητές αλλά είμαστε και παντοτινοί μαθητές, αφού το έργο μας απαιτεί διαρκή ενημέρωση και βελτίωση. Και οι ιερείς και οι γονείς και οι παππούδες και οι γιαγιάδες, που είναι μέσα στο Ναό, είναι κι αυτοί δάσκαλοι, γιατί έχουν κάποιο ρόλο μέσα στη ζωή και ο ρόλος αυτός τους καθιστά συγχρόνως και μαθητές. «Γηράσκω αεί διδασκόμενος», ας μην το ξεχνάμε ποτέ αυτό.

Ας δούμε, λοιπόν, μέσα από τα κείμενά τους οι Τρεις Ιεράρχες τι λένε για τους μαθητές .  Τους λένε να μη βαριούνται τα μαθήματά τους γιατί η μάθηση είναι πολύ απαραίτητη, επειδή βοηθά τον άνθρωπο να ανακαλύψει και να εξασκήσει τα χαρίσματά του χρησιμοποιώντας τα για το καλό του και για την ωφέλεια των άλλων. (1) Γιατί ο Θεός έδωσε σ’  όλους τους ανθρώπους χαρίσματα και γιατί η παιδεία είναι ένα αγαθό που πρέπει να μεταδίδεται. (2)  Η παιδεία εκτός από γνώση είναι και αγωγή ωφέλιμη για την ψυχή γιατί την καθαρίζει από ελαττώματα, γι αυτό πολλές φορές απαιτεί κόπο και πόνο. (3)  Η παιδεία καλλιεργεί τον άνθρωπο και τον διδάσκει να περιφρονεί τον πλούτο και τη δόξα και να είναι ανώτερος από το φθόνο, από τη ζήλεια και από άλλα πάθη. (4)

Η δύναμη της παιδείας βασίζεται στο γεγονός ότι ασκείται πάνω σε ψυχή εύπλαστη, όπως το κερί. Να, γιατί πηγαίνουμε από μικρή ηλικία στο σχολείο. Γιατί όταν έρθει η ώρα να αναπτυχθεί η λογική μας, η δύναμη της συνήθειας θα συμμαχήσει μαζί με τη λογική και ο νέος άνθρωπος θα οδηγηθεί προς τη σωστή κατεύθυνση. (5)  Τα μαθήματα που εντυπώνονται  στο παιδί από την παιδική ηλικία δεν ξεχνιούνται ποτέ. (6)

Ο Άγιος Βασίλειος συστήνει στους μαθητές τη δουλειά τους στο σχολείο να τη φροντίζουν με ζήλο και προθυμία, σαν να τους επιβλέπει ο Θεός. Και να μην πηγαίνουν από τη μια δουλειά στην άλλη, γιατί είναι προτιμότερο να ολοκληρώνουμε ένα πράγμα σωστά, παρά να καταπιανόμαστε με πολλά και να τα παρατάμε μισά. Αυτό φανερώνει επιπόλαιο χαρακτήρα. Κι αν δεν έχουμε τέτοιο χαρακτήρα, θα τον αποκτήσουμε. (7)

Στο σχολείο μας θα πρέπει να μάθουμε να ρωτάμε με σεβασμό και να απαντάμε χωρίς να επιδεικνυόμαστε. Να μη διακόπτουμε το συνομιλητή μας. Κι αν γνωρίζουμε κάτι από κάποιον άλλον να μην το κρύβουμε αλλά να φανερώνουμε ποιος μας το δίδαξε. Ακόμη, πριν μιλήσουμε, να έχουμε σκεφθεί καλά τι πρόκειται να πούμε. (8)

Το να είναι κάποιος μέτριος μαθητής, αυτό δεν είναι κακό. Κακό είναι το να είναι κάποιος άριστος μαθητής και να έχει διεφθαρμένη ψυχή. Γιατί η κακία είναι πολύ χειρότερη από την αμάθεια. (9) Ούτε είναι κακό αλλά ούτε και ντροπή το να ασχοληθεί κάποιος μετά το σχολείο μ’  ένα χειρωνακτικό επάγγελμα. Οι ψυχές των ανθρώπων που ασχολούνται με χειρωνακτικά επαγγέλματα είναι καθαρότερες και το μυαλό τους πιο ρωμαλέο και δυνατό, επισημαίνει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. (10) Και ο φίλος του, ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, συμπληρώνει : Αληθινά σοφός και μορφωμένος δεν είναι εκείνος που λέει σοφά λόγια και όμορφα αλλά έχει σκληρή ψυχή. Αυτός μοιάζει με τους τάφους που εξωτερικά είναι εμφανίσιμοι και ωραίοι, ενώ εσωτερικά κρύβουν πτώματα και δυσωδία. Σοφός είναι εκείνος που λέει λίγα λόγια αλλά παρουσιάζει πολλά με τη ζωή του και τα επιβεβαιώνει με τα έργα του και την αξιοπιστία του λόγου του. Σοφία είναι το να γνωρίζεις τον εαυτό σου και να μην υπερηφανεύεσαι. (11)

Σύμφωνα με τα παραπάνω, σοφοί άνθρωποι μπορούμε να γίνουμε όλοι μας. Και σήμερα η εποχή μας τέτοιους σοφούς ανθρώπους χρειάζεται, αγαπητά μας παιδιά.

Ας δούμε στη συνέχεια τι λένε οι Τρεις Ιεράρχες για την προσωπικότητα του δασκάλου. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναφέρει ότι ο δάσκαλος πρέπει πρώτα να είναι δάσκαλος του εαυτού του. Όπως ακριβώς ο στρατηγός, αν δεν γίνει προηγουμένως άριστος στρατιώτης, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει καλός στρατηγός, έτσι κι ο δάσκαλος. (12) Το έργο του δασκάλου είναι διπλό : α) μεταδίδει γνώσεις στους μαθητές του και β) χτίζει την προσωπικότητά τους. Γι αυτό ο δάσκαλος πρέπει να είναι ελεύθερος, να έχει θάρρος, να είναι συγκαταβατικός, όταν αυτό ωφελεί και το απαιτεί η περίσταση. Να είναι και καλός και αυστηρός. Τίποτε δεν μπορεί να πείσει τους μαθητές να δεχθούν τις συμβουλές των δασκάλων, όσο το να ξέρουν ότι αυτές λέγονται με πολύ αγάπη. Όταν υπάρχει αγάπη, μάλλον δεν χρειάζονται πολλές συμβουλές και εντολές (13) Όταν υπάρχει αγάπη εκ μέρους του δασκάλου, οι μαθητές την ανταποδίδουν, συμπληρώνει ο άγιος Γρηγόριος. (14)

Η προσωπικότητα του δασκάλου πρέπει να λειτουργεί μπροστά στα παιδιά ως αρχέτυπη εικόνα και να αποτελεί παράδειγμα για μίμηση. (15) Ο καλός δάσκαλος είναι απαλλαγμένος από φθόνο και εγωισμό. Εξισώνει τους μαθητές του σε όλα με τον εαυτό του (16), συμπάσχοντας με τα παθήματά τους και τις δυσκολίες τους. (17) Είναι ευγενικός και καλοσυνάτος ακόμη και όταν πρόκειται να μαλώσει γιατί μόνο έτσι πείθει τους μαθητές του. (18) Τα σφάλματα των νέων πρέπει να διορθώνονται με πατρική αγάπη και με επιστημονικό λόγο, σημειώνει ο Μέγας Βασίλειος. (19) Και βέβαια, εκείνος που εφαρμόζει πρώτος εκείνα που συμβουλεύει τους άλλους είναι ο πιο πιστευτός. (20) Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος προτείνει στο δάσκαλο να είναι υπομονετικός και να μην αποκάμει επαναλαμβάνοντας τα ίδια λόγια και τρεις και τέσσερις και περισσότερες φορές, χωρίς όμως δυσαρέσκεια αλλά χαριτολογώντας. (21)  Και συνεχίζει : ο λόγος του δασκάλου πρέπει να διδάσκει παρά να ελέγχει, να παιδαγωγεί παρά να τιμωρεί, να βάζει σε τάξη κι όχι να προσβάλλει, να διορθώνει χωρίς να επεμβαίνει στη ζωή του άλλου. (22) Ο δάσκαλος πρέπει να είναι ήρεμος. Να μη συμπεριφέρεται με θρασύτητα ή εριστικότητα, γιατί κάτω από τέτοιες συνθήκες ο μαθητής ακόμη κι αν έχει τη διάθεση να προσέξει, θα αισθανθεί άσχημα και δεν θα μάθει τίποτα. Εκείνος που θέλει να μάθει, πριν απ’  όλα τα άλλα, πρέπει να νοιώθει άνετα με το δάσκαλό του. Και κανείς δεν αισθάνεται ευχάριστα απέναντι σε κείνον  που βρίζει με θράσος, αναφέρει ο ιερός Χρυσόστομος. (23)

Απ’  την άλλη, όμως, το έργο του δασκάλου είναι πολύ υψηλό, δύσκολο και κοπιαστικό. Τίποτε δεν συγκρίνεται με το να διαπαιδαγωγείς τις ψυχές και να διαπλάθεις τις διάνοιες των νέων. Το έργο αυτό απαιτεί περισσότερη προσοχή και ακρίβεια από εκείνη που έχουν οι ζωγράφοι και οι γλύπτες. (24)

Ο δάσκαλος φροντίζει όχι μόνο για τη γνώση αλλά και για την κατανόηση αυτών που διδάσκει. Γιατί όπως ακριβώς, αν κάποιος τρώει αλλά δεν χωνεύει την τροφή δεν θα ζήσει, έτσι κι αν κάποιος διαβάζει αλλά δεν καταλαβαίνει τίποτε, δεν θα γνωρίσει ποτέ την αλήθεια. (25) Ο δάσκαλος είναι ανάγκη να διδάσκει με ευχάριστο τρόπο και να δίνει βραβεία στους μαθητές του, για να εκπληρώνουν το έργο τους ευχάριστα και χωρίς πίεση και λύπη. (26)  Και ο μαθητής οφείλει να προσέχει και να το αποδεικνύει με την επίδοσή του γιατί το έργο του δασκάλου γίνεται δυσκολότερο και περισσότερο κοπιαστικό, όταν διαπιστώνει ότι ο κόπος του είναι μάταιος. (27) Εξάλλου το παιδί δεν πρέπει να παραφορτώνεται με γνώσεις γιατί το μυαλό του θα πάθει ό,τι και το στομάχι που δυσκολεύεται να χωνέψει όλα αυτά που έφαγε, εξαιτίας του υπερβολικού μπουκώματος. (28)

Το έργο του δασκάλου είναι πράγματι σκληρό και απαιτητικό αλλά έχει γλυκούς καρπούς. Όπως ακριβώς από τον τραχύ κορμό του δένδρου βγαίνουν γλυκά φρούτα. (29)  Γι αυτό, ας μην αποκάμουμε εμείς οι δάσκαλοι. Ας θυμόμαστε ότι κάθε μαθητής μας είναι εικόνα του Θεού. Κι ας στεκόμαστε μπροστά της με σεβασμό και δέος (30), μας συμβουλεύει ο Μέγας Βασίλειος.

Ένα άλλο κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύονται σύγχρονοι και εφάμιλλοι με τους σημερινούς παιδαγωγούς οι Τρεις Ιεράρχες είναι το κεφάλαιο των επαίνων και των ποινών στην εκπαίδευση. Ο Μέγας Βασίλειος (31) αναφέρει ότι το κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση. Έτσι, σε άλλη περίπτωση ο δάσκαλος θα μιλήσει ήρεμα, σε άλλη με εξουσία, άλλοτε ελέγχοντας, άλλοτε παρηγορώντας, άλλοτε απότομα κ.ο.κ. Γιατί, όπως εξηγεί ο άγιος Γρηγόριος (32), άλλοι μαθητές είναι οκνηροί και δυσκίνητοι και χρειάζονται κέντρισμα κι άλλοι είναι θερμόαιμοι και βιαστικοί και χρειάζονται χαλινάρι. Άλλους τους ωφελεί ο έπαινος κι άλλους η επίπληξη. Αρκεί και τα δυο να γίνονται την κατάλληλη στιγμή.

Ας μην καταδικάζουμε μαθητές για μικρά σφάλματα, σαν να είμαστε οι ίδιοι ακριβοδίκαιοι (33), συμπληρώνει  ο Μέγας Βασίλειος. Κι ας μην οργιζόμαστε εναντίον των μαθητών που σφάλλουν, γιατί αυτό δείχνει εμπάθεια.. Ιδιαίτερα να προσέχουμε να μη γινόμαστε πιο αυστηροί, όταν έχουν προσβάλλει εμάς τους ίδιους. (34) Δεν μπορούμε να κάνουμε κάποιον καλόν με τη βία. Γιατί μόλις απαλλαγεί από τη βία, θα επιστρέψει στην κακία του. Εκείνος, όμως, που θα διορθωθεί με τη θέλησή του, θα παραμείνει σταθερός στη διόρθωσή του. (35) Καλό είναι, βέβαια, να μη χρησιμοποιούμε τιμωρίες, γιατί η συχνή χρήση τους κάνει το παιδί να περιφρονεί τις τιμωρίες. Η απειλή είναι αποτελεσματική όταν το παιδί ξέρει ότι θα πραγματοποιηθεί. Όταν, όμως, δούμε ότι ο φόβος το ωφέλησε, τότε ας χαλαρώσουμε την αυστηρότητα γιατί η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη και από επιείκεια. (36)

Και στους επαίνους ο δάσκαλος ας μην είναι τσιγκούνης. Κι αν ακόμη οι έπαινοι δεν είναι απόλυτα δίκαιοι, ας χρησιμοποιούνται κατ’  οικονομίαν: για να προετοιμάσουν το έδαφος ώστε να ακολουθήσουν τα λόγια μας. Γιατί όταν απ’  την αρχή ξεκινάμε με παρατηρήσεις και συστάσεις που δυσαρεστούν, τότε οι αδύνατοι στη θέληση μαθητές δεν συμμορφώνονται. (37) Γι αυτό οι προτροπές πρέπει να δίνονται μαζί με τους επαίνους. (38)  Και κάποιες φορές σε προσωπικό επίπεδο, γιατί έτσι δείχνουμε ότι σεβόμαστε την προσωπικότητα του ευαίσθητου και συναισθηματικού μαθητή μας. (39)

Όμως, η παιδεία δεν είναι υπόθεση μόνο των δασκάλων και των μαθητών. Είναι και υπόθεση της πολιτείας. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος σίγουρα και σ’  αυτόν τον τομέα προηγείται της εποχής του. Λέει χαρακτηριστικά : Τα παιδιά μας είναι μεγάλος θησαυρός και γι αυτό χρειάζονται πολύ επιμέλεια. Όταν πρόκειται να μάθουν μια τέχνη, ψάχνουμε να βρούμε τον πλέον κατάλληλο για να τους την διδάξει. Γι αυτούς που θα διαμορφώσουν την προσωπικότητά τους δεν θα πρέπει να ενδιαφερθεί ανάλογα και η πολιτεία και οι γονείς; (40) Και καταλήγει : Στους δασκάλους πρέπει να χορηγούμε με αφθονία τα αναγκαία υλικά αγαθά  για να μην αποκάμνουν, ούτε να απογοητεύονται στο έργο τους. (41)

Τέλος, ο ίδιος άγιος επισημαίνει : Το σκοπό της εκπαίδευσης  τον καταστρέφουν συνήθως τα εξής αίτια : οι περιορισμένες δυνατότητες του παιδιού, η αμάθεια και η οκνηρία των δασκάλων, οι πολλές απασχολήσεις των γονέων, η έλλειψη δαπανών για την παιδεία και μισθών για τους δασκάλους καθώς και η κακία και ο φθόνος των συμμαθητών. (42)

Αυτές τις τόσο σπουδαίες επισημάνσεις, αγαπητοί μου, δεν τις κάνει κάποιο πολιτικό πρόσωπο αλλά Ιεράρχης του 4^ου μ.Χ. αιώνα, ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τον οποίο δικαίως η ιστορία  ονόμασε Χρυσόστομο.

Αγαπητοί μου,

Προσπάθησα ν’  αποδείξω πόσο σπουδαίοι για την εποχή τους αλλά και για την εποχή μας είναι οι Τρεις μεγάλοι Ιεράρχες : Βασίλειος, Γρηγόριος και Ιωάννης, ως δάσκαλοι και καθηγητές. Η Εκκλησία μας διδάσκει και λέει : Τιμή αγίων, μίμηση αγίων. Ας αποτελέσουν, λοιπόν, τα πρότυπά μας, απ’  όποια θέση κι αν υπηρετούμε την τέχνη της αγωγής : ως δάσκαλοι, ως ιερείς, ως γονείς, ως μεγαλύτερα αδέλφια, ως μελλοντικοί γονείς, αγαπητά μας παιδιά.

Χρόνια Πολλά! Οι Άγιοι ας μας ευλογούν όλους μας!  

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1.     Μ.Βασιλείου, Όροι κατ’ επιτομήν,253, ΕΠΕ 9,305.

2.     Γρηγορίου Θεολόγου, Επιτάφιος εις Καισάριον, 6-8,ΕΠΕ 6, 389-397

3.     Μεγάλου Βασιλείου, Εις την αρχήν των Παροιμιών, 5, ΕΠΕ 7, 373.

4.     Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία κα’ εις προς Εβραίους, 4, ΕΠΕ 21, 263.

5.     Μεγάλου Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος, Β’ , 15, 4 ΕΠΕ 8, 259

6.     Του ιδίου, Προς τους νέους, Όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 3, ΕΠΕ 7, 327.

7.     Του ιδίου, Όροι κατά πλάτος Β’, 41, 2  ΕΠΕ 8, 363.

8.     Του ιδίου, Επιστολή 2 Γρηγορίω εταίρω, 5, ΕΠΕ 1, 69-71.

9.     Ιωάννου Χρυσοστόμου, Προς πιστόν πατέρα, 11, ΕΠΕ 28, 513.

10.  Του ιδίου, Ομιλία ε’ εις την Α’ προς Κορινθίους 6, ΕΠΕ 18, 143

11.  Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος λβ’, 21, ΕΠΕ 2, 67.

12.   Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία ε’  εις Α’  προς Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 203.

13.   Του ιδίου, Ομιλία β’  εις Α’  προς Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 141.

14.     Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ιζ’ , 10, ΕΠΕ 5, 387.

15.     Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία δ’  εις προς Τίτον, 2, ΕΠΕ 24, 81.

16.    Του ιδίου, Περί παρθενίας, λε’ , ΕΠΕ 29, 555.

17.     Του ιδίου, Ομιλία κη’ εις Β’ προς Κορινθίους, 2, ΕΠΕ 20, 89.

18.     Μεγάλου Βασιλείου, Επιστολή 2 Γρηγορίω εταίρω, 5, ΕΠΕ 1, 69-71.

19.    Του ιδίου, Όροι κατά πλάτος Β’ , 15, 2, ΕΠΕ 8, 257.

20.     Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί παρθενίας, λε’ , 1, ΕΠΕ 29, 555.

21.     Του ιδίου, Ομιλία λ’  εις το κατά Ματθαίον, 5, ΕΠΕ 10, 329.

22.     Του ιδίου, Ομιλία κη’ εις Β’  προς Κορινθίους, 3, ΕΠΕ 20, 95.

23.      Του ιδίου, Ομιλία στ’  εις Β’ προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 571.

24.     Του ιδίου, Ομιλία νθ’  εις το κατά Ματθαίον, 7, ΕΠΕ 11, 395.

25.     Του ιδίου, Εις το «ουδέποτε αφ’  εαυτού ο Υιός» 2, ΕΠΕ 27, 579.

26.        Μεγάλου Βασιλείου, ΄Οροι κατά πλάτος Β’  15, 3, ΕΠΕ 8, 257.

27.      Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία κβ’ εις το κατά Ιωάννην, 1, ΕΠΕ 13, 49

28.     Μεγάλου Βασιλείου, Εις το «εν αρχή ην ο Λόγος» 4, ΕΠΕ 7, 57.

29.      Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία λ’  εις προς Εβραίους, 1, ΕΠΕ 25, 297.

30.      Μεγάλου Βασιλείου, Λόγος ασκητικός α’ , 8, ΕΠΕ 8, 119.

31.      Του ιδίου, Όροι κατ’  επιτομήν, 113, ΕΠΕ 9, 143.

32.       Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος β’ , 30-32, ΕΠΕ 1, 111-113

33.        Μεγάλου Βασιλείου, Περί ταπεινοφροσύνης, 7, ΕΠΕ 6, 129.

34.       Του ιδίου, Όροι κατά πλάτος Β’ , 50-51, ΕΠΕ 8, 389-391

35.        Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία εις τον θ’  Ψαλμόν, 7, ΕΠΕ 5, 487.

36.         Του ιδίου, Περί κενοδοξίας και ανατροφής τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 651.

37.        Του ιδίου, Ομιλία β’  εις Α’  προς Κορινθίους, 1, ΕΠΕ 18, 41.

38.        Του ιδίου, Ομιλία θ’  εις προς Φιλιππισίους, 1, ΕΠΕ 21, 565.

39.        Του ιδίου, Περί του μη δημοσιεύειν τα αμαρτήματα, 4, ΕΠΕ 31, 261.

40.        Του ιδίου, Ομιλία θ’  εις Α’  προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 269.

41.        Του ιδίου, Ομιλία ιε’  εις Α’  προς Τιμόθεον 2, ΕΠΕ 23, 389.

42.       Του ιδίου, Προς πιστόν πατέρα, 13, ΕΠΕ 28, 531.-