π. Θεμιστοκλέους Μουρτζανοῦ, Τά νέα Θρησκευτικά προπομπός τοῦ ἀφελληνισμοῦ τῆς κοινωνίας μας

Τὰ νέα Θρησκευτικὰ προπομπὸς τοῦ ἀφελληνισμοῦ τῆς κοινωνίας μας

Γράφει ὁ π. Θεμιστοκλῆς Μουρτζανὸς στὴν ROMFEA.gr

Μὲ τὴν δημοσίευση στὶς 17 Ἰουνίου 2017 στὴν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως τῶν νέων προγραμμάτων γιὰ τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στὴν πρωτοβάθμια καὶ τὴν δευτεροβάθμια ἐκπαίδευση ὁλοκληρώνεται, μὲ τὴν ἀπόφαση τῆς Πολιτείας, ἕνας διάλογος μεταξὺ Ὑπουργείου Παιδείας καὶ Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὁ ὁποῖος δὲν ἀπασχόλησε τὴ δημοσιότητα, δὲν ἔγιναν γνωστά τα συμπεράσματά του καὶ ἐννοεῖται δὲν ἔγινε καμία ἀνακοίνωση ἀπὸ τὴν πλευρὰ εἴτε τῆς Πολιτείας εἴτε τῆς Ἐκκλησίας ἂν ὑπῆρξε συμφωνία ἢ διαφωνία σ’ αὐτόν.

Τὸ μόνο ποὺ ἔγινε γνωστὸ ἦταν οἱ προτάσεις τὶς ὁποῖες κατέθεσε στὴν Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἡ τριμελὴς Ἐπιτροπὴ τῶν Μητροπολιτῶν ποὺ συμμετεῖχε στὸν διάλογο.

Ἡ δημοσίευση στὸ ΦΕΚ τῶν νέων προγραμμάτων διέλυσε κάθε ψευδαίσθηση ὅτι ἡ Πολιτεία ἐνδιαφερόταν πραγματικὰ γιὰ τὶς θέσεις τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ ἀφήνει μετέωρο τὸν θόρυβο ποὺ ἡ Ἐκκλησία διὰ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου καὶ πολλῶν Μητροπολιτῶν ἔκανε ὅταν τὰ προγράμματα δημοσιεύθηκαν αἰφνιδιαστικὰ μετὰ τὴν πρώτη ἡμέρα τοῦ σχολικοῦ ἔτους 2016-2017.

Ἕνα «γιατί ὅλα αὐτά;» πλανᾶται στὴν ἀτμόσφαιρα. Μόνο γιὰ νὰ ἐκδιωχθεῖ ἀπὸ τὴν κυβέρνηση ὁ προηγούμενος ὑπουργὸς Παιδείας, ὁ ὁποῖος αἰσθάνεται καὶ ἀπολύτως δικαιωμένος, διότι αὐτὸς ἔφυγε, τὰ προγράμματα ὅμως ἔμειναν; Τὸ ἐρώτημα μᾶλλον θὰ μείνει ἀναπάντητο.

Μὲ ὑπομονή, πάντως, συγκρίναμε τὰ καινούργια προγράμματα σὲ σχέση μὲ τὰ παλαιὰ καὶ καταγράφουμε τὶς ἑξῆς διαπιστώσεις:

1. Στὴν Γ' καὶ Δ' Δημοτικοῦ οἱ μαθητὲς θὰ διδαχτοῦν τὶς ἀβρααμικὲς θρησκεῖες συγκρητιστικὰ (χριστιανισμός, ἰουδαϊσμός, ἰσλαμισμός). Στὴ Ε’ καὶ ΣΤ' Δημοτικοῦ θὰ προστεθοῦν καὶ οἱ θέσεις τῶν ἀνατολικῶν θρησκευμάτων (ἰνδουισμός, βουδισμός). Οὐσιαστικά τα παιδιὰ στὸ Δημοτικὸ θὰ διδάσκονται στοιχεῖα ἀπὸ 5 θρησκεῖες. Μιλοῦμε γιὰ τὶς ἡλικίες 8-12 ἐτῶν. Δὲν γνωρίζουμε βέβαια ἂν τέτοια δυνατότητα πλουραλιστικῆς μόρφωσης θὰ εἶναι ἐφικτὴ στὰ παιδιὰ τῶν μουσουλμανικῶν οἰκογενειῶν στὴ Θράκη, στὰ παιδιὰ τῶν ρωμαιοκαθολικῶν οἰκογενειῶν στὶς Κυκλάδες καὶ ἀλλοῦ. Ὑποθέτουμε ὅτι μόνο ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι εἴμαστε τόσο ἀνοιχτοὶ στὴν πολυφωνία.

2. Αὐτὴ ἡ διδασκαλία γίνεται μὲ τὸ πρόσχημα τῆς συμμετοχῆς ὅλων τῶν παιδιῶν στὸ μάθημα (χωρὶς δηλαδὴ τὴν δυνατότητα ἀπαλλαγῆς, κάτι ὅμως ποὺ ἀπαιτεῖ καινούργια ἐγκύκλιο ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο, ἡ ὁποία δὲν ἔχει ἐκδοθεῖ). Σὲ ἀνεπίσημη ἐνημέρωση ποὺ εἴχαμε ἀπὸ ἐπιμορφωτὲς μᾶς εἰπώθηκε ὅτι οἱ ἀπαλλαγὲς δὲ θὰ χορηγοῦνται σὲ ἐπίπεδο σχολικῆς μονάδας, ὅπως μέχρι τώρα, ἀλλὰ σὲ ἐπίπεδο Διεύθυνσης Ἐκπαίδευσης ἢ Ὑπουργείου. Ὅμως, ὅπως μᾶς εἶπαν οἱ θιασῶτες τῶν νέων προγραμμάτων, δὲν ὑπάρχει περίπτωση κάποιος ποὺ θέλει νὰ πάρει ἀπαλλαγή, νὰ μὴν τὸ πετύχει.

3. Τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στὴν Ε' καὶ ΣΤ ‘Δημοτικοῦ ἔχει περιοριστεῖ σὲ μία ὥρα τὴν ἑβδομάδα. Ἑπομένως, στὴν καλύτερη περίπτωση κάθε σχολικὸ ἔτος θὰ ἀφιερώνονται στὰ Θρησκευτικὰ 30 ὧρες. Τὰ νέα προγράμματα ἀπαιτοῦν 58 ὧρες γιὰ νὰ ἀναπτυχθοῦν στὴν Ε’ καὶ ΣΤ ‘Δημοτικοῦ, ὥστε νὰ ἐπιτευχθεῖ ὁ θρησκευτικὸς γραμματισμός. Ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Ὑπουργείου γιὰ μονόωρο μάθημα δείχνει στὴν οὐσία ὅτι οὔτε καὶ τὸ ἴδιο οὔτε καὶ οἱ συντάκτες τῶν προγραμμάτων ἤξεραν τί ἤθελαν. Ἡ εὔκολη λύση θὰ εἶναι ὁ δάσκαλος νὰ ἐπιλέξει τί εἶναι σημαντικὸ καὶ τί ὄχι. Ἄρα ὁ ἀπαιτούμενος θρησκευτικὸς γραμματισμὸς θὰ μείνει ἡμιτελής.

4. Ἀναπάντητο ἐρώτημα θὰ μείνει τὸ κατὰ πόσον θὰ ἐκπαιδευθοῦν οἱ δάσκαλοι στὶς θεολογικὲς καὶ θρησκειολογικὲς ἔννοιες, ἰδίως στὴν ἐπαρχία. Χωρὶς «Διδακτικὴ Θρησκευτικῶν» στὰ περισσότερα παιδαγωγικὰ τμήματα τῶν Πανεπιστημίων, μὲ ἀνεπαρκῆ ἐπιμόρφωση ἀπὸ τὸ Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς, ὅσοι δάσκαλοι ἀποφασίσουν νὰ διδάξουν τὸ μάθημα μὲ τὸν νέο τρόπο (κάτι ποὺ ἐπαφίεται στὸν πατριωτισμό τους, διότι δὲν τοὺς ἐλέγχει καὶ κανένας ἂν ἀντὶ γιὰ Θρησκευτικὰ κάνουν Γλώσσα καὶ Μαθηματικά), θὰ πρέπει νὰ αὐτοεπιμορφωθοῦν καὶ νὰ παλέψουν οὐσιαστικὰ μόνοι τους τόσο στὶς τεχνικές του προγράμματος, ὅσο, κυρίως, στὸ περιεχόμενό του, τὸ ὁποῖο θέλει εἰδίκευση. Μήπως, ἂν οἱ ἐμπειρογνώμονες τῶν νέων προγραμμάτων θὰ ἤθελαν νὰ εἶναι συνεπεῖς μὲ τοὺς ὁραματισμούς τους, θὰ ἔπρεπε νὰ εἰσηγηθοῦν στὸ Ὑπουργεῖο τὸν διορισμὸ θεολόγων καθηγητῶν στὴν Πρωτοβάθμια; (παλαιὸ αἴτημα τῶν θεολόγων ποὺ καθίσταται ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη πλέον).

5. Στὸ Γυμνάσιο δὲν ἔγινε καμία ἀλλαγὴ ἀνάμεσα στὰ προγράμματα τοῦ Σεπτεμβρίου καὶ τὰ νέα του Ἰουνίου, οὔτε καν στὶς διατυπώσεις. Τὰ προγράμματα παραμένουν ἐννοιοκρατικά. Προβληματισμοὶ γιὰ ἐπάνοδο τῆς ἱστορικότητας στὴν προσέγγιση τῆς ὕλης (Παλαιὰ Διαθήκη, Καινὴ Διαθήκη, Χριστιανισμός, Κόσμος, Σήμερα) οὐσιαστικὰ δὲ συζητήθηκαν. Ὁ θεολόγος στὸ Γυμνάσιο, ὅπως καὶ στὸ Λύκειο, ἀπαιτεῖται νὰ εἶναι ψυχολόγος, κοινωνιολόγος, ἱστορικός της τέχνης, μουσικός, δημοσιογράφος, ρήτορας καὶ κάθε τί ἄλλο, καὶ κάπου ἀνάμεσα νὰ λειτουργεῖ καὶ ὡς θεολόγος. Ἂν μάλιστα δὲν ἀποφασίσει νὰ πάρει τὴν κατάσταση στὰ χέρια του, τότε ὁ μαθητὴς θὰ φύγει ἀπὸ τὸ Γυμνάσιο ἔχοντας στὸν νοῦ του ἕνα θρησκευτικὸ χάος, τὴν αἴσθηση ὅτι ὅλες οἱ θρησκεῖες λειτουργοῦν μὲ τοὺς ἴδιους τρόπους καὶ μηχανισμούς. Γιὰ ποιὸ λόγο λοιπὸν νὰ αἰσθάνεται ὅτι εἶναι διαφορετικὸς καὶ θρησκευτικὰ καὶ ἐθνικά, ὡς Ὀρθόδοξος καὶ Ἕλληνας, ἀπὸ τοὺς συνομηλίκους του σὲ ἄλλες χῶρες, ἀκόμη καὶ στὸ ἴδιο σχολεῖο, ἔναντι ὅσων δὲν εἶναι ὀρθόδοξοι, ἀλλὰ καὶ δὲ θεωροῦν ὅτι ὑπάρχει λόγος νὰ αἰσθάνονται Ἕλληνες. Τὸ δόγμα τῆς νέας τάξης πραγμάτων ὅτι πρέπει «νὰ εἴμαστε πληθυσμὸς καὶ ὄχι λαὸς» ξεκινᾶ νὰ ἐφαρμόζεται στὴν παιδεία ἀπὸ τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν. Μᾶλλον θὰ ἀκολουθήσει ἡ Ἱστορία.

6. Καμία ἀναφορὰ δὲ γίνεται στὰ νέα προγράμματα στὴ θέση τῆς γυναίκας στὸ Ἰσλάμ. Καμία ἀναφορὰ στὸ τζιχάντ. Τὸ Ἰσλὰμ παρουσιάζεται σὲ μία ἰδεατὴ μορφή, ἡ ὁποία οὔτε στὸ Κοράνι δὲ συμπεριλαμβάνεται. Ἀντίθετα, ὁ χριστιανισμὸς κατὰ τὴν διάρκεια τῶν αἰώνων, σύμφωνα μὲ τοὺς συντάκτες τῶν προγραμμάτων, ἔστησε μηχανισμοὺς καταπίεσης καὶ ὑποβάθμισης τῆς γυναίκας. Ἐπιβάλλεται λοιπὸν σὲ μᾶς τοὺς χριστιανοὺς ἡ αὐτοκριτική, ἡ ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας γιὰ τὸ ποιοὶ ἤμασταν καὶ πῶς φερόμασταν στὶς γυναῖκες, ἀλλὰ γιὰ ὅσους πρεσβεύουν τὸν ἰουδαϊσμό, τὸν ἰσλαμισμό, τὸν ἰνδουισμό, τὸν βουδισμὸ αὐτὴ ἡ ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας περιττεύει. Οἱ ἀλλόθρησκοι δὲν πρέπει νὰ θίγονται. Ὁ χριστιανισμὸς ὅμως ἔχει τὶς μαῦρες σελίδες του καὶ πρέπει νὰ πάρουμε θέση σ’ αὐτές. Δὲ διαφωνοῦμε, ἀλλὰ ὄχι δύο μέτρα καὶ δύο σταθμά. Μάλιστα, γιὰ διάφορες ἰστοσελίδες στὸ Διαδίκτυο ἡ πρόταση γιὰ τὴν προβολὴ τῆς περσικῆς ταινίας Persepolis στὰ πλαίσια τοῦ ὑλικοῦ ποὺ συνοδεύει τὰ προγράμματα εἶναι σκανδαλώδης. Ἴσως ὅμως αὐτὴ ἡ ταινία νὰ εἶναι ὁ μοναδικὸς τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ὑπαινίσσονται τὰ νέα προγράμματα τὴν πραγματικὴ θέση τῆς γυναίκας στὴν κυριολεκτικὰ μουσουλμανικὴ κοινωνία. Μακάρι νὰ μὴν τὴ ζήσουμε.

7. Καὶ στὸ Λύκειο δὲν ἔχουμε κάποια ἀλλαγὴ στὰ προγράμματα Σεπτεμβρίου καὶ Ἰουνίου, οὔτε καὶ λεκτικὰ (μόνο ἡ λέξη «ἀξιοποίηση» ἀπαλείφεται σὲ κάποια σημεῖα). Ἐπειδή, βεβαίως, τὰ παιδιὰ τοῦ Λυκείου εἶναι μεγάλα καὶ πολὺ πιὸ ὥριμα σὲ σχέση μὲ τὰ παιδιὰ τοῦ Γυμνασίου ἡ ἐννοιοκρατικὴ προσέγγιση εἶναι καλὴ ἐπιλογή, ὅπως καὶ τὸ γενικότερο πλαίσιο στὸ ὁποῖο τὰ θέματα τίθενται. Τὸ πρόβλημα εἶναι ὅτι ὅταν τὰ παιδιὰ ποὺ ξεκινήσουν στὸ Δημοτικὸ μὲ σύγχυση θρησκευτικότητας φτάσουν στὸ Λύκειο, ἂν στὸ μεταξὺ δὲν ἀλλάξουν τὰ προγράμματα, κανεὶς δὲ θὰ γνωρίζει πόσο θὰ ἔχουν τὶς βάσεις ὥστε οἱ ἔννοιες νὰ μὴν προκαλέσουν περαιτέρω σύγχυση. Ποτὲ βεβαίως στὴν Ἑλλάδα δὲν ἔχει γίνει κάποια ἀποτίμηση τοῦ προηγούμενου προγράμματος ποὺ ἀντικαθίσταται καὶ αὐτὸ εἶναι δηλωτικό της βεβαιότητας τῶν καινούργιων συντακτῶν ὅτι οἱ παλιοὶ ἢ ἔχουν ἀποτύχει ἢ εἶναι ξεπερασμένη ἡ προσέγγισή τους. Στοιχεῖα ὅμως δὲν ὑπάρχουν.

8. Τὸν Σεπτέμβριο τὸ Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς ἀνήρτησε πλούσιο ὑποστηρικτικὸ ὑλικὸ γιὰ τοὺς ἐκπαιδευτικούς, τὸ ὁποῖο ξεσήκωσε σὲ ὁρισμένα σημεῖα τοῦ θύελλα ἀντιδράσεων μὲ τὴν ἄκριτη ἀναφορὰ σὲ τραγούδια καὶ τὴν ἀπουσία διευκρινιστικῶν στοιχείων ποὺ νὰ ἑνώνουν τὶς ἑνότητες μὲ τὸ ὑλικὸ αὐτό. Θὰ ἦταν εὐχῆς ἔργον ἡ τελικὴ μορφὴ τῶν προγραμμάτων νὰ λάμβανε ὑπόψιν τὶς παρατηρήσεις καὶ τὴν κριτική. Ἂν ὅμως κρίνουμε ἀπὸ τὸ ὅτι τὰ ἴδια τὰ προγράμματα δὲν ἄλλαξαν σὲ τίποτα, μᾶλλον δυσοίωνες εἶναι καὶ οἱ προβλέψεις γιὰ τὸ ὑλικό. Στὸ Γυμνάσιο καὶ τὸ Λύκειο βεβαίως τὸ πρόσωπο τοῦ θεολόγου εἶναι κομβικῆς σημασίας. Διότι μπορεῖ αὐτὸς νὰ ἐπιλέξει ἀπὸ τὸ ὑλικὸ στοιχεῖα καὶ νὰ τὰ ἀξιοποιήσει. Πᾶμε γιὰ «εὐλογημένη ἀναρχία», στὴν ὁποία ὁ καθένας θὰ ἐπιλέγει ὅ,τι θέλει καὶ θὰ τὸ διδάσκει ὅπως τὸ θέλει.

9. Αὐτὸ ποὺ διαφαίνεται ξεκάθαρα ἀπὸ τὴν στοχοθεσία τῶν νέων προγραμμάτων εἶναι ἡ ἀπουσία τοῦ ὅρου «ἐθνικὴ ταυτότητα». Εἶναι συνειδητὴ πολιτικὴ ἐπιλογὴ νὰ μὴν χρησιμοποιεῖται ὁ ὅρος. Ἀποσυνδέεται μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ ὀρθόδοξη χριστιανικὴ παράδοση ἀπὸ τὴν σύνδεση μὲ τὴν πατρίδα. Τὸ ἑλληνόπουλο θὰ εἶναι μέλος τῆς πολυπολιτισμικῆς κοινωνίας, τῆς οἰκουμενικῆς ἀνθρωπότητας, ἀλλὰ οἱ δόσεις τοῦ «χτὲς» του θὰ εἶναι ὅσο πιὸ καλὰ κρυμμένες γίνεται. Τὸ «σήμερα» καὶ τὸ «αὔριο» μετρᾶνε. Ἡ πίστη μας μᾶς μιλᾶ γιὰ μετάνοια σὲ σχέση μὲ τὸ χτές. Ὅμως ὁ χριστιανὸς ἀνήκει καὶ σὲ πατρίδα καὶ σὲ κοινωνία καὶ σὲ χρόνο. Εἶναι ἱστορικὸ ὑποκείμενο. Ἡ ἱστορικότητά του τὸν βοηθᾶ νὰ ξέρει ποῦ πατᾶ καὶ μὲ βάση ποιὰ κριτήρια μπορεῖ νὰ προσεγγίσει τὸ σήμερα. Οἱ συντάκτες τῶν νέων προγραμμάτων δηλώνουν διὰ τῆς σιωπῆς ὅτι ἡ πολιτεία πλέον δὲν ἀποσκοπεῖ στὴν διατήρηση τῆς «ἑλληνικότητας», ἀλλὰ στὴν καλλιέργεια ἑνὸς σύγχρονου διεθνιστῆ μὲ στοιχεῖα ἑλληνικότητας.

10. Κατανοοῦμε τὴν ἀντίληψη αὐτή. Θὰ ἦταν ὅμως πιὸ τίμιο ἐὰν ὁ λαὸς μας τὸ ἤξερε αὐτὸ καὶ τὸ ἐπέλεγε συνειδητά. Τὸ ἴδιο καὶ οἱ γονεῖς γιὰ τὰ παιδιά τους. Οἱ συντάκτες τῶν νέων προγραμμάτων ὑπηρετοῦν αὐτὴ τὴν ἀντίληψη. Ἂς μὴν ἀπορήσουμε γιατί σὲ μερικὰ χρόνια, ὄχι μόνο ἀπὸ τὰ Θρησκευτικά, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἄλλα μαθήματα, θὰ προκύψουν ἄνθρωποι χωρὶς μνήμη. Ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι δὲ θὰ ξέρουν γιατί εἴμαστε διαφορετικοὶ ὡς χριστιανοὶ καὶ ὡς Ἕλληνες ἀπὸ τοὺς μουσουλμάνους ἢ τοὺς βουδιστὲς καὶ ἀπὸ τοὺς ἄλλους λαούς. Καὶ ἂν αὐτὸ ὑπηρετοῦσε μία βυζαντινὴ χριστιανικὴ οἰκουμενικότητα, θὰ τὸ συζητούσαμε. Ἡ παρουσία ὅμως τῶν μεταναστῶν ἀπὸ τὴν μία καὶ ἀπὸ τὴ ἄλλη ὁ παγκοσμιοποιημένος πολιτισμὸς μὲ τὴν ἰσοπέδωση τῆς ἑτερότητας (στὴν ὁποία ὀμνύει κατὰ τὰ ἄλλα), θὰ ἔπρεπε νὰ μᾶς κάνουν πολὺ ἐπιφυλακτικοὺς σὲ τέτοιες πορεῖες.

11. Τὸ κύριο ἐπιχείρημα ὅσων ἔστησαν αὐτὰ τὰ προγράμματα καὶ ὅσων τὰ ὑπερασπίζονται, ἀκόμη καὶ μέσα στὴν Ἱεραρχία, εἶναι ὅτι πρέπει νὰ διασώσουμε τὸ μάθημα καὶ ὅτι οἱ θεολόγοι μποροῦν νὰ τὸ παλέψουν. Ἐκτὸς τοῦ ὅτι μιλοῦν στὴν οὐσία γιὰ θεολόγους-ἱεραποστόλους, κάτι ποὺ εἶναι ἐντελῶς ἀντιφατικὸ σὲ σχέση μὲ τὴν φιλοσοφία τῶν νέων προγραμμάτων (ποὺ ἀρνοῦνται παντελῶς κάθε ἔννοια ὁμολογιακότητας στὸ μάθημα), προσπαθώντας νὰ εἶναι ρεαλιστές, ἔχουν ἀποδεχτεῖ τὴν πολυπολιτισμικότητα ὡς συνισταμένη τῆς κοινωνίας μας ἐφεξῆς. Ὑπάρχει εἰδικὴ ἑνότητα μὲ αὐτὴ τὴν ἐπιγραφὴ στὸ πρόγραμμα τοῦ Λυκείου. Ἀναρωτιόμαστε ἂν κάποιο πολιτικὸ κόμμα κατέβηκε στὶς ἐκλογὲς καὶ κατέλαβε τὴν ἐξουσία διακηρύσσοντας τὴν κατάργηση τῆς ἑλληνικότητας καὶ τὴν ἐπικράτηση τῆς πολυπολιτισμικότητας. Γιατί θὰ πρέπει νὰ ἀποδεχτοῦμε ἀμαχητὶ ἕνα ἰδεολογικὸ ρεῦμα, τὸ ὁποῖο δὲν ἔχει πείσει τὸν λαό μας γιὰ τὴν ἀναγκαιότητά του, ἐνῶ μποροῦμε καὶ πρέπει νὰ ἀγωνιστοῦμε γιὰ τὴν διαφύλαξη τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητας καὶ παράδοσης, ὄχι ὡς μισαλλόδοξοι ἢ ὡς ὀπισθοδρομικοί, ἀλλὰ ὡς πολίτες καὶ πιστοὶ ποὺ ἀνήκουμε στὴν πατρίδα μας, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία. Τὸ ὅτι ἡ πατρίδα μας μετὰ τὴν ἔξοδό μας ἀπὸ τὸν χρόνο θὰ καταργηθεῖ, δὲ συνεπάγεται ὅτι σ’ αὐτὴ τὴ ζωὴ δὲν ὑφίσταται ὡς σχῆμα. Ἂς τὴν ὑπερασπιστοῦμε ἐπιτέλους θετικὰ καὶ ἂς ἀπαλλαγοῦμε ἀπὸ τὴν φοβία τοῦ ἐθνικιστῆ. Προτρέχουμε λοιπὸν νὰ ἐξυπηρετήσουμε ἀλλότριους στόχους, γιὰ νὰ μὴν ὑστερήσουμε σὲ μοντερνισμό.

12. Ἀναμένουμε μὲ ἐνδιαφέρον τὴν στάση τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἂν ἀποφασίσει, πέρα ἀπὸ κινήσεις ἐντυπωσιασμοῦ, νὰ ἀσκήσει ἐπιτέλους αὐθεντικὴ κριτικὴ στὸ νέο κοσμοείδωλο καὶ ἂν ἀποφασίσει νὰ ἀσκήσει αὐθεντικὴ αὐτοκριτικὴ τόσο γιὰ τὴν ἐπανάπαυσή μας μέχρι τώρα στὸ ζήτημα τῆς κατήχησης, ὅσο καὶ στὴν ἀπουσία γνήσιων κοινοτήτων, οἱ ὁποῖες θὰ λειτουργοῦν ἀφυπνιστικὰ καὶ ὄχι μόνο ὡς παρεοῦλες γιὰ καφὲ τὴν Κυριακὴ ἢ γιὰ λίγη φιλανθρωπία.

Μένουμε ἢ φεύγουμε ἀπὸ τὰ Θρησκευτικά; Τὸ «φεύγουμε» δὲν εἶναι ἐπιλογή, κατὰ τὴν γνώμη μας. Μένουμε, ἀλλὰ ὁ θεολόγος, ὁ δάσκαλος, ὁ γονιός, ὁ μαθητὴς καλοῦνται νὰ παλέψουν νὰ βροῦν καὶ νὰ χτίσουν ταυτότητα, ἐπιλέγοντας τὰ στοιχεῖα τῆς πίστης ποὺ θὰ κρατήσουν ἄσβεστο τὸ ἀντιστασιακὸ ἦθος ἔναντι μίας ὡραιοποιημένης εἰκόνας τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ἡ ὁποία, ἂν δὲν παλέψει ἐναντίον τῆς ἁμαρτίας καὶ τοῦ κακοῦ, δὲ θὰ βρεῖ εὔκολα τὴν ὁδὸ τῆς ἀγάπης. Σημαντικὸς θὰ εἶναι ὁ ρόλος τῆς παράδοσής μας.

Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἡ Ἐκκλησία θὰ ἀγωνιστεῖ νὰ ξαναχτίσει τὶς ἐνοριακές της κοινότητες. Γιατί τὰ «νέα Θρησκευτικὰ» ὁδηγοῦν ἀπὸ τὴν δική τους ὁδὸ στὸν ἀτομοκεντρισμὸ ἢ σὲ κοινότητες στὶς ὁποῖες, εἴτε ἀνήκουμε εἴτε ὄχι, δὲ θὰ ἔχει κάποια ἰδιαίτερη συλλογικὴ σημασία, ἀλλὰ μόνο στὸ «νὰ περνᾶμε καλὰ» καὶ νὰ κάνουμε «ἀκτιβισμό».

Στὴν οὐσία ἀποτελοῦν ἕναν ἐπιπλέον δρόμο ἀφελληνισμοῦ καὶ ἀποχριστιανοποίησης τῆς κοινωνίας μας. Καὶ αὐτὸς εἶναι δρόμος πολιτικός: νὰ δημιουργηθοῦν ἄνθρωποι χωρὶς διαφορετικότητα στὴν πίστη, χωρὶς μνήμη, χωρὶς ἱστορικότητα. Ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι στὸν νοῦ τους θὰ ἔχουν πρωτίστως ἔννοιες. Ἂς μὴν μᾶς λένε ὅμως ὅτι αὐτὸς ὁ χριστιανισμὸς δὲν εἶναι ἰδεολογικοποιημένος.