Ἡ παιδεία κατὰ τοὺς τρεῖς Ἱεράρχες
περιοδικὸ ΖΩΗ (2025), σ.
Ἡ ἑορτὴ τῶν 30 Ἱεραρχῶν ἀπὸ τῆς ἀρχῆς συστάσεως σχεδὸν τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους ἐθεσπίσθη ὡς ἑορτὴ τῶν σχολείων καὶ τῶν Πανεπιστημίων. Οἱ ἅγιοι ὁρίζουν τὴν παιδεία ὡς «μετάληψιν ἁγιότητος» καὶ ὄχι ὡς συσσώρευση γνώσεων καὶ πληροφοριῶν ἀποκομμένων ἀπὸ τὴν ὀρθὴ συμπεριφορά. Ἀκολουθεῖ μία μικρὴ ἀνθολογία μὲ τὴν ἐλπίδα νὰ ἀκουστεῖ ἀπὸ διδάσκοντες καὶ διδασκομένους.
«Νομίζω ὅτι ὅλοι οἱ φρόνιμοι ἄνθρωποι ὁμολογοῦν πὼς ἡ παιδεία εἶναι τὸ πρῶτο ἀγαθὸ ποὺ διαθέτουμε. Ὄχι μόνο ἡ χριστιανική, ποὺ εἶναι ἡ εὐγενέστερη καὶ ποὺ περιφρονεῖ κάθε κομψότητα καὶ κάθε φιλοδοξία τῶν λόγων γιὰ νὰ κρατήσει μόνο τὴν σωτηρία καὶ τὸ κάλλος τῶν νοητῶν πραγμάτων, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐξωτερικὴ μόρφωση τὴν ὁποία κάποιοι χριστιανοὶ ἀπὸ κακὴ ἐκτίμηση ἀπορρίπτουν διότι τάχα εἶναι ὕπουλη καὶ ἀπατηλὴ καὶ ἀπομακρύνει ἀπὸ τὸν Θεό». Οἶμαι δὲ πᾶσιν ἀνωμολογεῖσθαι τῶν νοῦν ἐχόντων, παίδευσιν τῶν παρ’ ἡμῖν ἀγαθῶν εἶναι τὸ πρῶτον· οὐ ταύτην μόνην τὴν εὐγενεστέραν καὶ ἡμετέραν, ἣ πᾶν τὸ ἐν λόγοις κομψὸν καὶ φιλότιμον ἀτιμάζουσα μόνης ἔχεται τῆς σωτηρίας καὶ τοῦ κάλλους τῶν νοουμένων· ἀλλὰ καὶ τὴν ἔξωθεν, ἣν οἱ πολλοὶ Χριστιανῶν διαπτύουσιν ὡς ἐπίβουλον καὶ σφαλερὰν καὶ Θεοῦ πόρρω βάλλουσαν, κακῶς εἰδότες[1].
«Ὅπως ἀκριβῶς ἡ ἰδαίτερη ἀξία τοῦ δένδρου εἶναι ὁ ὡραῖος καρπός, ἔχει ὅμως καὶ κάποια διακόσμηση καὶ φύλλα, ποὺ κινοῦνται μαζὶ μὲ τὰ κλαδιά. Ἔτσι καὶ στὴν ψυχὴ πρώτιστος καρπὸς εἶναι ἡ ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ δὲν εἶναι χωρὶς χάρη νὰ περιβάλλεται ἡ ἀλήθεια καὶ μὲ τὴν ἐξωχριστιανικὴ σοφία, ὅπως τὰ φύλλα σκεπάζουν τὸν καρπὸ καὶ δὲν ἐμφανίζουν ἀφρόντιστη τὴν εἰκόνα τοῦ δένδρου». Ἦπου καθάπερ φυτοῦ οἰκεία μὲν ἀρετὴ τῷ καρπῷ βρύειν ὡραίῳ, φέρει δέ τινα κόσμον καὶ φύλλα τοῖς κλάδοις περισειόμενα· οὕτω δὴ καὶ ψυχῇ προηγουμένως μὲν καρπὸς ἡ ἀλήθεια, οὐκ ἄχαρί γε μὴν οὐδὲ τὴν θύραθεν σοφίαν περιβεβλῆσθαι, οἷόν τινα φύλλα σκέπην τε τῷ καρπῷ καὶ ὄψιν οὐκ ἄωρον παρεχόμενα[2].
«Ἡ παιδεία εἶναι μετάληψη ἁγιότητας». Ἡ παιδεία μετάληψις ἁγιότητός ἐστι[3].
«Ἡ εἰδωλολατρικὴ παιδεία μὲ τὸ νὰ ἑρμηνεύει πολλὲς μωρολογίες καὶ νὰ περιλούει τοὺς ἀκροατὲς μὲ μεγάλη φλυαρία, τοὺς στέλνει πίσω μὲ ἄδεια χέρια, χωρὶς νὰ ἀπολαύσουν τίποτε, οὔτε μεγάλο οὔτε μικρὸ καλό· ἡ Χάρη ὅμως τοῦ Ἁγ. Πνεύματος δὲν κάνει τὸ ἴδιο, ἀλλὰ τὸ ἐντελῶς ἀντίθετο· μὲ σύντομα λόγια ἐμφυτεύει μέσα στὴν ψυχὴ ὅλων ἐκείνων ποὺ προσέχουν τὰ σπέρματα τῆς φιλοσοφημένης ζωῆς· καὶ ἀρκεῖ πολλὲς φορὲς ἕνας καὶ μόνον λόγος ποὺ πῆραν ἀπὸ τὴ χριστιανικὴ διδασκαλία, νὰ τοὺς εἶναι ἐφόδιο σ’ ὅλη τους τὴ ζωή». Ἡ μὲν γὰρ ἔξωθεν παίδευσις πολὺν ἀνελίττουσα λῆρον καὶ πολλὴν καταχέουσα τῶν ἀκροατῶν φλυαρίαν, κεναῖς τοὺς ἀκροατὰς ἀποπέμπει χερςὶ καὶ οὐδέν, οὔτε μέγα οὔτε μικρὸν καρπωσαμένους καλόν· ἡ δὲ τοῦ Πνεύματος χάρις οὐχ οὕτως, ἀλλὰ τοὐναντίον ἅπαν διὰ μικρῶν ῥημάτων πᾶσι τοῖς προσέχουσι φιλοσοφίαν ἐντίθησι· καὶ ἀρκεῖ ῥῆμα πολλάκις ἓν λαβόντες ἐντεῦθεν, πάσης τῆς ζωῆς ἔχειν ἐφόδιον[4].
«Ἡ σπουδὴ τῆς ρητορικῆς τέχνης ἔχει ἀνάγκη καὶ ἀπὸ καλὴ συμπεριφορά, ἐνῶ ἡ καλὴ συμπεριφορὰ δὲν ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὴ ρητορικὴ δεινότητα. Γιατὶ εἶναι δυνατὸν νὰ ἐπιτύχει κανεὶς τὴ σωφροσύνη καὶ χωρὶς αὐτὴ τὴ μόρφωση, ἐνῶ τὴ ρητορικὴ τέχνη κανεὶς ποτὲ δὲν μπορεῖ νὰ τὴ μάθει χωρὶς καλὴ συμπεριφορά, ἀφοῦ χωρὶς αὐτὴ θὰ ξοδεύει ὅλο τὸ χρόνο του σὲ πράξεις κακίας καὶ ἀσέλγειας». Ἡ τῶν λόγων σπουδὴ τῆς ἀπὸ τῶν τρόπων ἐπιεικείας δεῖται, ἡ δὲ τῶν τρόπων ἐπιείκεια οὐκέτι τῆς ἀπὸ τῶν λόγων προσθήκης. Σωφροσύνην μὲν γὰρ καὶ χωρὶς τῆς παιδεύσεως ταύτης κατορθῶσαι ἔνι, λόγων δὲ δύναμιν χωρὶς τρόπων χρηστῶν οὐδεὶς ἂν προσλάβοι ποτέ, παντὸς τοῦ χρόνου εἰς κακίαν καὶ ἀσέλγειαν ἀναλισκομένου[5].
«Ἑπομένως, ἡ παιδαγωγία εἶναι ἄσκηση, ποὺ κάνει τὸν ἀθλητὴ δυνατό, ἀκατανίκητο στοὺς ἀγῶνες καὶ ἀκαταμάχητο στοὺς πολέμους. Ἐφόσον λοιπὸν κάθε παιδαγωγία εἶναι τέτοια καὶ ἡ παιδαγωγία τοῦ Θεοῦ τέτοια θὰ εἶναι. Ὥστε πρέπει νὰ προσδοκοῦμε ἀγαθὰ καὶ τὸ τέλος θὰ εἶναι εὐχάριστο καὶ εἰρηνικό. Καὶ νὰ μὴ θαυμάζεις, ἂν ἡ παιδαγωγία, ἐνῶ εἶναι σκληρή, ἐν τούτοις ἔχει καρποὺς γλυκεῖς. Γιατὶ καὶ στὰ δένδρα ὁ μὲν φλοιὸς εἶναι σχεδὸν ἄσχημος καὶ τραχύς, οἱ καρποί τους ὅμως εἶναι γλυκεῖς». Ἄρα γυμνασία ἐστὶν ἡ παιδεία, τὸν ἀθλητὴν ἰσχυρὸν ἐργαζομένη καὶ ἀκαταγώνιστον ἐν τοῖς ἀγῶσι καὶ ἄμαχον ἐν τοῖς πολέμοις. Εἰ τοίνυν πᾶσα παιδεία τοιαύτη ἐστί, καὶ αὕτη τοιαύτη ἔσται. Ὥστε χρηστὰ χρὴ προσδοκᾶν καὶ τὸ τέλος ἡδὺ καὶ εἰρηνικόν. Καὶ μὴ θαυμάσῃς, εἰ σκληρὰ οὖσα, καρποὺς ἔχει γλυκεῖς· ἐπεὶ καὶ ἐν τοῖς δένδροις ὁ μὲν φλοιὸς ἄποιός τίς ἐστι σχεδὸν καὶ τραχύς, οἱ δὲ καρποὶ γλυκεῖς[6].
Πρβλ. τὰ πολύτομα ἔργα τῶν Βασιλείου Χαρώνη καὶ Οὐρανίας Λανάρα, Παιδαγωγικὴ ἀνθρωπολογία Ἰωάννου Χρυσοστόμου καὶ Παιδαγωγικὴ ἀνθρωπολογία Μεγάλου Βασιλείου.
[1] Γρηγορίου Θεολόγου, Εἰς τὸν Μ. Βασίλειον ἐπιτάφιος (ΜΓ’), ια’ (ΒΕΠ 60, 141).
[2] Μ. Βασιλείου, Πρὸς τοὺς νέους… , 3 (ΒΕΠ 54, 200-201).
[3] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Ἑβραίους, ὁμιλία ΚΘ’, 3 (ΕΠΕ 25, 282 – PG 63, 205).
[4] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, ὁμιλία Α’, 1 (ΕΠΕ 31, 568 – PG 49, 18).
[5] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Πρὸς πιστὸν πατέρα, 11 (ΕΠΕ 28, 514 – PG 47, 367).
[6] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Ἑβραίους, ὁμιλία Λ’, 1 (ΕΠΕ 25, 296 – PG 63, 209).
