Γιάννη Τσέντου, Ἡ γένεση καί ἐξέλιξη τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας

ΙΩΑΝΝΗ Κ. ΤΣΕΝΤΟΥ

Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ

ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΗΣ ΥΠΑΤΙΑΣ

Ἀκτῖνες (2010) 137-146

          Ἡ πρόσφατη κινηματογραφικὴ ταινία μὲ θέμα τὴ φιλόσοφο Ὑπατία καὶ τὴν ἀπο­τρόπαια δολοφονία της στὴν Ἀλεξάνδρεια (Agora, παραγωγὴ 2009 καὶ ἔναρξη προ­βολῆς στὴν Ἑλλάδα 28 Ἰανουαρίου 2010, ταινία τοῦ Alejandro Amenábar μὲ μία ἐξαι­ρετικὴ Rachel Weisz στὸν πρωταγωνιστικὸ ρόλο) γέννησε σὲ πολλοὺς πολλὰ καὶ καί­ρια ἐρωτήματα:  Ποιὰ εἶναι αὐτὴ ἡ Ὑπατία;  Τί εἶναι πάλι αὐτὴ ἡ νέα ἐπίθεση ἐνά­ντια στὴν Ἐκκλησία; – νέα ἐπίθεση, καθὼς φαίνεται σὲ πολλούς, ἀλλὰ βεβαίως κι­νού­με­νη φανερὰ πάνω στὸ παλαιό, δοκιμασμένο μοτίβο: τὸ μοτίβο τοῦ γκρεμίσματος τῶν μύ­θων τοῦ χριστιανισμοῦ, τὸ μοτίβο τῆς ἀποκάλυψης τῆς ἐπιμελῶς κρυμμένης γιὰ πολ­λοὺς αἰῶνες ἀλήθειας...

Ἡ κατηγορία

          Ἡ ἄνανδρη δολοφονία τῆς φιλοσόφου καὶ μα­θη­μα­τικοῦ ῾Υπατίας τὸν Μάρτιο τοῦ 415 μ.Χ. στὴν ᾿Αλεξάνδρεια τῆς Αἰγύπτου, μιὰ δολοφονία στὴν ὁ­ποία πολλοὶ δὲν δι­­στάζουν νὰ ἐμπλέξουν ἀκόμη καὶ τὸν πατριάρχη Ἀλεξανδρείας Κύ­ριλ­λο, ποὺ στὴν κα­λύτερη περίπτωση ἐμφανίζεται ὡς ὁ ἠθικὸς αὐτουργὸς τῆς δο­λο­φονίας, ἔχει ἀπο­τε­λέ­σει σὲ πάρα πολλὲς περιπτώσεις, ὅπως θὰ βροῦμε τὴν εὐκαιρία νὰ δοῦμε στὴ συ­νέ­χεια, κεντρικὸ σημεῖο στὸ κατηγορητήριο κατὰ τοῦ χριστιανισμοῦ.

          ῍Αν θέλουμε νὰ εἴμαστε ἀπολύτως εἰλικρινεῖς, ὀφείλουμε νὰ παραδεχθοῦμε ὅτι ἔχου­με μπροστά μας μία κατηγορία ἀπὸ αὐτὲς πού, ἂν μή τι ἄλλο, πετυχαίνουν νὰ κερ­δί­ζουν τὶς ἐντυπώσεις:  Μία δολοφονία εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως ἐξ ὁρισμοῦ τὸ βαρύτερο τῶν ἐγκλημάτων· καὶ τὸ χειρότερο, ἡ δολοφονία περιγράφεται ὡς ἰδιαίτερα ἀπο­τρό­παιη καὶ εἰδεχθής· καὶ σὰν νὰ μὴν ἔφθαναν τὰ παραπάνω, δὲν πρόκειται ἐδῶ γιὰ δο­λο­φονία ἑνὸς ὁποιουδήποτε ἀνθρώπου, ἀλλὰ γιὰ δολοφονία φιλοσόφου· καὶ ὄχι ἁ­πλῶς φιλοσόφου, ἀλλὰ γυναίκας φιλοσόφου· ἂν μάλιστα ἀναλογισθοῦμε πόσο δύ­σκο­λο ἦταν γιὰ μιὰ γυναῖκα νὰ γίνει ξακουστὴ ὡς φιλόσοφος καὶ ἐπιστήμων σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ δὲν εὐνοοῦσε καθόλου τὴ διάκριση τῶν γυναικῶν, τότε ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἡ ῾Υ­πατία δὲν ἦταν ἁπλῶς ἕνα ἀθῶο θῦμα, ἀλλὰ δίχως ἄλλο καὶ μία σπουδαία προσ­ω­πι­κό­τητα, ἡ ὁποία γιὰ εὐνόητους λόγους ἀσκεῖ ἰδιαίτερη γοητεία σὲ πολλοὺς σήμερα (εἶ­ναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἡ Margaret Alic, σὲ ἕνα πολὺ γνωστὸ σύγγραμμά της μὲ τὸν χα­ρακτηριστικὸ τίτλο Ἡ κληρονομιὰ τῆς Ὑπατίας. Ἡ ἱστορία γυναικῶν στὴν ἐπι­στή­μη ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα μέχρι καὶ τὸν δέκατο ἔνατο αἰῶνα,¹ περιγράφει τὴν Ὑπατία ὡς «τὴν πιὸ ξακουστὴ γυναῖκα ἐπιστήμονα πρὶν τὴ Marie Curie»²). ῞Ολα τὰ πα­ρα­πά­νω ἐμφανίζουν τὴν Ὑπατία ὡς μάρτυρα, καὶ βεβαίως ὁδηγοῦν σὲ μιὰ ἀπερίφραστη κα­τα­δίκη τοῦ ἀποτρόπαιου ἐγκλήματος, ἀλλὰ καὶ σὲ μιὰ δίκαιη ἀγανάκτηση ἐνάντια στοὺς ἄνανδρους δολοφόνους.

          ῾Η κατηγορία φαίνεται νὰ πετυχαίνει τὸν στόχο της: ῾Ο χριστιανισμὸς ἐμ­φα­νί­ζε­ται νὰ μὴν ἔχει ἐπικρατήσει ἁπλῶς καὶ μόνο χάριν στὸν σκοταδισμὸ ποὺ ἔσβησε τὸ φῶς τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, νὰ μὴν ἔχει στηριχθεῖ ἁπλῶς καὶ μόνο πάνω στὶς στά­χτες τῶν καμμένων συγγραμμάτων, στὰ ἐρεί­πια τῶν ἀρχαίων ναῶν καὶ στὰ σπασμένα μέ­λη τῶν ἀρχαίων ἀγαλμάτων, ἀλλὰ καὶ νὰ ἔχει πατήσει κυριολεκτικὰ ἐπὶ πτωμάτων, καὶ μάλιστα ἐπὶ πτωμάτων ἀθώων.  Καὶ βέ­βαια, ἂν οἱ χριστιανοὶ δὲν δίστασαν νὰ δο­λο­φονήσουν μὲ εἰδεχθῆ τρόπο μία γυναῖκα φι­λόσοφο, τότε δὲν φαίνεται νὰ ὑπάρχει ἔγ­κλημα ποὺ νὰ μὴν ἦσαν ἱκανοὶ νὰ δια­πρά­ξουν.

          Ὁ ἀντικειμενικὸς καὶ ἀπροκατάληπτος μελετητής, ὡστόσο, δὲν θὰ δυσκολευθεῖ νὰ διαπιστώσει ὅτι ὅλα τὰ παραπάνω δὲν εἶναι τίποτε περισσότερο ἀπὸ ἕναν ἐπιμελῶς καλ­­λιεργημένο μῦθο.  Μολονότι οἱ πηγὲς στὶς ὁποῖες γίνεται μνεία τῆς Ὑπατίας καὶ τῆς δολοφονίας της εἶναι μᾶλλον πενιχρές, ἡ παρουσία τῆς Ὑπατίας στὰ ἔργα νεω­τέ­ρων συγγραφέων, ἰδι­αίτερα ἀπὸ τὸν Διαφωτισμὸ καὶ ἑξῆς, εἶναι πραγματικὰ ἐν­τυ­πω­σι­ακή.³ Ἂν πα­ρακολουθήσει κανεὶς τὴ σχετικὴ βιβλιογραφία, δὲν θὰ δυσκολευθεῖ νὰ δια­πιστώσει ὅτι ὁ μῦ­θος τῆς Ὑπατίας γεννήθηκε εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς στὸ πλαίσιο τῆς ἐπι­θέ­σε­ως ἐνάντια στὸν χρι­στιανισμό, καὶ ὅτι πολλὰ ἐπιμέρους στοιχεῖα τοῦ μύθου τῆς Ὑ­πα­τίας ἐξηγοῦνται εὔ­κολα ἀπὸ τὰ διαφορετικὰ κίνητρα καὶ τοὺς διαφορετικοὺς σκο­ποὺς τῶν ἑκάστοτε ἐπι­κριτῶν τοῦ χριστιανισμοῦ.

Ἡ Ὑπατία τοῦ προτεσταντισμοῦ

          Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἡ Ὑπατία πρωτοεμφανίσθηκε στὴ νεώτερη γραμ­μα­τεία τὸ πρῶ­το τέταρτο τοῦ 18ου αἰῶνα, καὶ συγκεκριμένα τὸ 1720, σὲ σύγγραμμα τοῦ Ἰρ­λαν­δοῦ διανοητῆ John Toland (1670-1722). Ὁ Toland ὑπῆρξε ἕνας πρώιμος διανοητὴς τοῦ ἐπο­νομαζόμενου Αἰῶνα τῶν Φώτων. Ἀνατράφηκε ὡς καθολικός, στὴν πορεία ὅμως προσ­χώρησε στὸν προτεσταντισμό, καὶ οἱ φιλοσοφικές του ἀναζητήσεις τὸν ὁδήγησαν στὸν ντεϊσμό.

          Ὁ μακροσκελέστατος τίτλος τοῦ βι­βλίου τοῦ Toland ἀποκαλύπτει ἀφ’ ἑαυτοῦ τὶς προθέσεις τοῦ συγγραφέα: Ὑπατία, ἢ Ἡ ἱστο­ρία μιᾶς ἐξαιρετικὰ ὄμορφης, ἐ­ξαι­ρε­τι­κὰ ἐνάρετης, ἐξαιρετικὰ μορφωμένης καὶ ἀπὸ κά­θε ἄποψη ὁλοκληρωμένης Κυρίας· ἡ ὁποία κομματιάσθηκε ἀπὸ τὸν κλῆρο τῆς Ἀλε­ξαν­δρείας, γιὰ νὰ ἱκανοποιηθεῖ ἡ ἔ­παρ­ση, ὁ φθόνος καὶ ἡ ἀγριότητα τοῦ ἀρ­χι­ε­πι­σκό­που, ὁ ὁποῖος κοινῶς ἀλλὰ ἀναξίως ἐπο­νομάζεται «ἅγιος» Κύριλλος (Hypatia, or the history of a most beautiful, most vir­tu­ous, most learned, and every-way accomplished Lady, who was torn to pieces by the Cler­gy of Alexandries, to gratify the pride, emulation, and cruelty of their Archbishop, com­mon­ly but undeservedly styled, St. Cyril).

          Τὸ σύντομο σύγγραμμα τοῦ Toland διέπεται ἀπὸ ἕναν τυπικὸ προτεσταντικὸ ἀντι­κληρικαλισμό. Ὁ To­land βρῆκε στὴν ἱστορία τῆς Ὑπατίας μία πρώτης τάξεως εὐ­και­ρία νὰ πλήξει τὸ κῦρος τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ κλήρου, ποὺ ἔβλεπε ὡς ὑπεύ­θυνους γιὰ τὴν ἀπάνθρωπη δολοφονία τῆς φιλοσόφου.

Ἡ Ὑπατία τοῦ Διαφωτισμοῦ

          Ὁ 18ος αἰώνας σηματοδοτεῖ τὴ γένεση τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας, ὁ ὁποῖος ὅμως πο­λὺ γρήγορα πῆρε διαφορετικὴ τροπὴ ἀπὸ αὐτὴ ποὺ ἐπιθυμοῦσε ὁ Toland. Ἂς μὴ λη­σμο­νοῦμε ὅτι ὁ 18ος αἰώνας εἶναι ὁ αἰώνας τοῦ Διαφωτισμοῦ, ὁ ἐπονομαζόμενος «Αἰ­ώ­νας τῶν Φώτων», ὁ ὁποῖος ἐξῆρε τὸν ὀρθὸ λόγο καὶ σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις δὲν δί­στα­σε νὰ ἔλθει σὲ ἀνοικτὴ σύγκρουση μὲ τὸν χριστιανισμό.

          Σὲ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ πλαίσιο, ὁ ἐκ τῶν ἡγετῶν τοῦ Δια­φω­τισμοῦ Βολταῖρος (1694-1778) εἶδε στὸ πρόσωπο τῆς Ὑπατίας τὸ σύμβολο τῆς ἀντί­στα­σης τοῦ ὀρθοῦ λό­γου ἐνάντια στὴ θύελλα τοῦ χριστιανικοῦ δογματισμοῦ καὶ σκο­τα­δισμοῦ.  Κατὰ τὸν Βολ­ταῖρο, ὁ φόνος τῆς Ὑπατίας ἦταν «μία κτηνώδης δολοφονία ποὺ διε­πρά­χθη ἀπὸ τὰ χειροτονημένα χέρια τοῦ Κυρίλλου, μὲ μιὰ φανατικὴ συμμορία ἀπὸ πί­σω τους» (στὴν καλύτερη περίπτωση, ὁ Κύριλλος ἐμφανίζεται ὡς ὁ ἠθικὸς αὐτουργὸς τῆς δο­λο­φο­νίας τῆς Ὑπατίας, ὁ ὁποῖος «ἐξαπέλυσε ἐναντίον της τὸν χριστιανικὸ ὄχλο»). Ὁ Βολταῖρος ἐμφανίζει τὴν Ὑπατία νὰ πέφτει δολοφονημένη, ἐπειδὴ πίστευε στοὺς θεοὺς τῶν Ἑλ­λήνων, στοὺς νόμους τῆς λογικῆς φύσεως καὶ στὶς ἱκανότητες τοῦ ἐλεύθερου ἀ­πὸ δογ­ματισμοὺς ἀνθρώπινου νοῦ.⁴

          Ὁ περίφημος Ἄγγλος ἱστορικὸς τοῦ 18ου αἰῶνα Edward Gibbon (1737-1794), βα­θύτατα ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ Διαφωτισμοῦ, κινεῖται καὶ αὐτὸς στὸ ἴδιο ἀκρι­βῶς πλαίσιο, γράφοντας χαρακτηριστικὰ ὅτι ὁ Κύριλλος «προκάλεσε ἢ ἀπο­δέ­χθη­κε τὴ θυσία μιᾶς παρθένου, ἡ ὁποία δίδασκε τὴ θρησκεία τῶν Ἑλλήνων».⁵ Ὅπως σχο­λιά­ζει ἡ Maria Dzielska, αὐτὴ ἡ παρουσίαση τῆς δολοφονίας τῆς Ὑπατίας ταίριαζε τέ­λεια μὲ τὴ θεωρία τοῦ Gibbon ὅτι ἡ ἐμφάνιση καὶ ἐξάπλωση τοῦ χριστιανισμοῦ ὑπῆρξε ὁ ἀποφασιστικὸς παράγοντας ποὺ ἐπέφερε τὴν πτώση τοῦ ἀρχαίου πολιτισμοῦ.  Μέσα ἀπὸ τὴ δολοφονία τῆς Ὑπατίας, ὁ Gibbon δείχνει τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὸν παλαιὸ καὶ τὸν νέο κόσμο: ἀφ’ ἑνὸς ἡ Ὑπατία ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ λόγου καὶ τοῦ πνευματικοῦ πο­λιτισμοῦ, ἀφ’ ἑτέρου ὁ Κύριλλος καὶ ὁ χριστιανισμὸς ὡς ἐκπρόσωποι τοῦ δογ­μα­τι­σμοῦ καὶ μιᾶς ἀχαλίνωτης βαρβαρότητας.⁶

Ἡ Ὑπατία τῆς ρομαντικῆς λογοτεχνίας

          Δὲν θὰ ἦταν ἄστοχο νὰ ποῦμε ὅτι ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ ἑξῆς ἡ Ὑ­πα­τία σχεδὸν ἔπαυσε νὰ ἀντιμετωπίζεται ὡς ἱστορικὴ προσωπικότητα, καὶ ἔγινε σύμ­βολο. Ἔκτοτε, ὁ μῦθος τῆς Ὑπατίας διαμορφώθηκε χωρὶς πολλὴ προσοχή –κά­πο­τε μάλιστα καὶ μὲ ὠμὴ περιφρόνηση– πρὸς τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια, καὶ ἔφθασε στὸ ἀπο­κορύφωμά του στὰ μέσα τοῦ 19ου αἰῶνα.  Τὸ παράδοξο μάλιστα εἶναι ὅτι δὲν ἔ­φθα­σε στὸ ἀποκορύφωμά του χάρις στοὺς ἱστορικοὺς ἢ τοὺς φιλοσόφους, ἀλλὰ χάρις στούς... λογοτέχνες!

          Ὁ Γάλλος ποιητὴς Leconte de Lisle (Charles Marie René Leconte de Lisle, 1818-1894), ὁ ἡγέτης τοῦ κινήματος τῶν Παρνασσιστῶν, ἔχει συγγράψει δύο ποιήματα μὲ τὸν τίτλο «Ὑπατία», ἕνα τὸ 1847 καὶ ἕνα τὸ 1874.  Τὸ δεύτερο μᾶς δίνει μία κατάδηλα ἀντι­χριστιανικὴ προσέγγιση τοῦ θανάτου τῆς Ὑπατίας:

«Ὁ ἄθλιος Γαλιλαῖος σὲ κτύπησε καὶ σὲ καταράσθηκε.

Ἀλλὰ πέφτοντας ἔγινες ἀκόμη μεγαλύτερη!  Καὶ τώρα, ἀλοίμονο!

Τὸ πνεῦμα τοῦ Πλάτωνος καὶ τὸ σῶμα τῆς Ἀφροδίτης

ἔχουν ἀποσυρθεῖ γιὰ πάντα στοὺς καθάριους οὐρανοὺς τῆς Ἑλλάδος!».⁷

          Τὸ ποίημα αὐτὸ τοῦ Leconte de Lisle σημάδευσε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο οἱ κα­το­πινὲς γε­νιὲς ἔβλεπαν τὴν Ὑπατία: στὰ μάτια ὅλων, ἡ Ὑπατία ἦταν «τὸ πνεῦμα τοῦ Πλά­τω­νος καὶ τὸ σῶμα τῆς Ἀφροδίτης» (“le souffle de Platon et le corps d’Aphrodite”), ὅπως τὴν εἶχε θελήσει ὁ Leconte de Lisle.

          Ὁ Leconte de Lisle εἶναι συγγραφέας καὶ ἑνὸς σύντομου δραματικοῦ ἔργου μὲ τὸν τίτλο «Ὑπατία καὶ Κύριλλος».⁸  Σὲ αὐτὸ ἡ φιλόσοφος Ὑπατία φέρεται νὰ στέ­κε­ται ἐνώπιον ἑνὸς στενοκέφαλου καὶ φανατισμένου Κυρίλλου, ὁ ὁποῖος τῆς ἐπιτίθεται ἀναγ­έλλοντας θριαμβευτικὰ ὅτι «οἱ θεοί σου ἔχουν γίνει σκόνη στὰ πόδια τοῦ νικητῆ Χρι­στοῦ», προκαλώντας ἔτσι μία γεμάτη ζέση καὶ φλόγα ψυχῆς διακήρυξη πίστεως ἐκ μέ­ρους τῆς Ὑπατίας:

«Κάνεις λάθος, Κύριλλε.  Ζοῦν στὴν καρδιά μου. Ὄχι ὅπως τοὺς βλέπεις ἐσύ – ἐν­δεδυμένοι ἐφήμερες μορφές, ὑποκείμενοι σὲ ἀνθρώπινα πάθη ἀκόμη καὶ στοὺς οὐρανούς, λατρευόμενοι ἀπὸ τὸν ὄχλο καὶ ἄξιοι χλεύης· ἀλλὰ ὅπως τοὺς ἔχουν δεῖ οἱ ὑψηλοὶ νόες στὴν ἔναστρη καὶ αἰώνια ἀπεραντοσύνη: ὡς δυ­νά­μεις τοῦ σύμπαντος, ἐσωτερικὲς ἀρετές, ἁρμονικὴ ἕνωση γῆς καὶ οὐ­ρα­νοῦ ποὺ εὐφραίνει τὸν νοῦ καὶ τὸ αὐτὶ καὶ τὸ μάτι, ποὺ προσφέρει ἕνα ἐφι­κτὸ ἰδεῶδες σὲ ὅλους τοὺς σοφοὺς ἀνθρώπους καὶ ἕνα ὁρατὸ μεγαλεῖο στὴν ὀμορφιὰ τῆς ψυχῆς.  Τέτοιοι εἶναι οἱ θεοί μου!».

          Μεγάλη συμβολὴ στὴν ἑδραίωση τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας ἄσκησε ὁ Ἄγγλος μυ­θι­στοριογράφος, κληρικὸς καὶ ἱστορικὸς Charles Kingsley (1819-1875), ὁ ὁποῖος μπορεῖ μὲν νὰ μὴν συγκαταλέγεται σήμερα στοὺς κορυφαίους τῆς λογοτεχνίας, ἀλλὰ πάντως ἦταν ἐξαιρετικὰ δημοφιλὴς τὴν ἐποχή του. Ὁ Kingsley συνέγραψε τὸ 1853 ἕνα ἐκτε­νέ­στα­το ἱστορικὸ μυθιστόρημα μὲ πρωταγωνίστρια τὴν Ὑπατία, τιτλοφορούμενο Hypa­tia or New foes with an old face.⁹  Γιὰ νὰ ἀντιληφθοῦμε πλήρως τὴ σημασία τοῦ μυ­θι­στο­ρήματος τοῦ Kingsley, πρέπει νὰ κατανοήσουμε ὅτι ὁ 19ος αἰώνας ἦταν μιὰ ἐποχὴ κα­τὰ τὴν ὁποία οἱ εὐρύτερες λαϊκὲς μᾶζες γνώριζαν τὸ ἱστορικὸ παρελθὸν μέσα ἀπὸ τὰ ἱστορικὰ μυθιστορήματα – ὅπως ἀκριβῶς σήμερα, κατὰ τὸ ἀνάλογον, τὸ γνωρίζουν μέ­σα ἀπὸ τὶς κινηματογραφικὲς παραγωγές.  Τὸ βιβλίο λοιπὸν τοῦ Kingsley με­τα­φρά­σθη­κε σὲ πολλὲς εὐ­ρω­παϊκὲς γλῶσσες, καὶ μέσα ἀπὸ αὐτὸ ἄπειροι ἀναγνῶστες γνώ­ρι­σαν καὶ ἀγάπησαν μία Ὑπατία ἡ ὁποία, ὑπεραγωνιζόμενη τοῦ κόσμου τῶν ἑλληνικῶν ἀξι­ῶν, σφα­γιά­σθη­κε βάρβαρα σὲ ἡλικία εἴκοσι πέντε ἐτῶν, στὸ ἄνθος τῆς ὀμορφιᾶς της, ἀπὸ ἕνα φα­να­τι­σμέ­νο καὶ βάρβαρο χριστιανικὸ ὄχλο.

          Μὲ ἀνάλογο τρόπο εἶδε καὶ προέβαλε τὴν Ὑπατία καὶ ὁ Γάλλος μυ­θι­στο­ρι­ο­γρά­φος καὶ πολιτικὸς Maurice Barrès (1862-1923), ὁ ὁποῖος, ἂς μὴν τὸ λησμονοῦμε, θε­ω­ρεῖται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς θεωρητικοὺς τοῦ φασισμοῦ. Ὁ Barrès συμπεριέλαβε μία σύν­το­μη ἱστορία ἀφιερωμένη στὴν Ὑπατία ὑπὸ τὸν τίτλο «Ἡ δολοφονημένη παρθένος» (“La vierge assassinée”) στὴ συλλογή του Sous l’oeil des barbares τοῦ 1888.¹⁰  Πρω­τα­γω­νι­στὲς τῆς ἱστορίας εἶναι δύο νεαροὶ Ἕλληνες τῆς Ἀλεξανδρείας, ὁ Λούκιος καὶ ἡ γοη­τευ­τικὴ Ἀμαρυλλίς, οἱ ὁποῖοι βλέπουν μὲ θλίψη γύρω τους τὸν κλασικὸ πολιτισμὸ νὰ ἔχει σωριασθεῖ σὲ ἐρείπια ἀπὸ τὴ λαίλαπα τοῦ χριστιανισμοῦ καὶ τῶν βάρβαρων ὀπα­δῶν του, καὶ θυμοῦνται τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ αὐτοκράτορας Ἰουλιανὸς φονεύθηκε ἀπὸ τὸ χέρι χριστιανοῦ, ἐνῷ προσπαθοῦσε νὰ ὑπερασπισθεῖ τὰ ἱερὰ μνημεῖα τοῦ παρελθόντος.  Οἱ δύο νέοι κατευθύνονται στὸ Σαραπεῖο, ὅπου συνήθως διδάσκει ἡ Ὑπατία (ἡ ὁποία με­τονομάζεται ἀπὸ τὸν Barrès σέ «Ἀθηνᾶ»).  Παράλληλα ὅμως συρρέει στὸ Σαραπεῖο καὶ ὁ ὄχλος τῶν χριστιανῶν, ὁ ὁποῖος ζητάει ἐπιτακτικὰ τὸν θάνατο τῆς «Ἀθηνᾶς», τοῦ συμβόλου τοῦ παγανισμοῦ στὴν Ἀλεξάνδρεια. Ἡ «Ἀθηνᾶ» ἐξακολουθεῖ νὰ δι­δά­σκει ἀτάραχη, γοητεύοντας μὲ τὸν λόγο της ἀκόμη καὶ μερικοὺς ἀπὸ τοὺς χριστιανούς, ὅμως οἱ πιὸ φανατισμένοι ἀπὸ αὐτοὺς κινοῦνται ἤδη ἀπειλητικὰ ἐναντίον της. Ὁ Λού­κι­ος, ἡ Ἀμαρυλλὶς καὶ ἄλλοι Ἕλληνες προσπαθοῦν νὰ τὴν ἀπομακρύνουν ἀπὸ τὸ Σα­ρα­πεῖο, ἐκείνη ὅμως ἀρνεῖται νὰ ἐγκαταλείψει τὸν ναό, τὴ βιβλιοθήκη καὶ τὰ ἀγάλ­μα­τα τῶν προγόνων της, σκεπάζει τὸ πρόσωπό της μὲ ἕνα πέπλο καὶ παραδίδεται στὸν φα­νατισμένο ὄχλο, ὁ ὁποῖος κυριολεκτικὰ τὴν κομματιάζει.  Τὸ μαρτύριο αὐτὸ τῆς «τε­λευταίας τῶν Ἑλλήνων» ἀποτελεῖ κατὰ τὸν Barrès τὴν ἀφετηρία τῆς ἀποθέωσης καὶ τοῦ ἄσβεστου θρύλου της.

          Ἂν κάποιος ἐπιθυμοῦσε νὰ ἐξαντλήσει τὴ λογοτεχνικὴ ἐπεξεργασία τοῦ θρύλου τῆς Ὑπατίας, θὰ διαπίστωνε ἔκπληκτος ὅτι ἀπὸ τὸν Διαφωτισμὸ καὶ ἐντεῦθεν ἡ Ὑ­πα­τία σχεδὸν ποτὲ δὲν ἔπαυσε νὰ φιγουράρει ὡς ἡρωίδα λογοτεχνικῶν ἔργων.  Εἶναι χα­ρα­κτηριστικὸ ὅτι μέσα σὲ μία περίπου δεκαετία στὸ δεύτερο ἥμισυ τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶ­να κυκλοφόρησαν πέντε λογοτεχνικὰ ἔργα μὲ βασικὴ ἡρωίδα τὴν Ὑπατία: δύο δρα­μα­τι­κὰ ἔργα στὴν ἰταλικὴ ἀπὸ τὸν Mario Luzi τὸ 1978,¹¹ δύο μυθιστορήματα στὴ γαλ­λι­κὴ ἀπὸ τοὺς André Ferretti τὸ 1987¹² καὶ Jean Marcel τὸ 1989¹³ στὸν Καναδᾶ, καὶ ἕνα ὀγκῶδες ἱστορικὸ μυθιστόρημα στὴ γερμανικὴ ἀπὸ τὸν Arnulf Zitelmann τὸ 1989.¹⁴ 

Ἡ Ὑπατία τοῦ φεμινισμοῦ

          Ὁ μῦθος τῆς Ὑπατίας δὲν ἔχει παύσει νὰ ἐξ­ε­λίσ­σε­ται.  Σὲ μία μάλιστα ἀπὸ τὶς πιὸ πρόσφατες ἐκδοχὲς τοῦ μύθου, ἡ Ὑπατία δὲν ἐκ­προσ­ω­πεῖ πλέον μόνο τὸ ἀδά­μα­στο πνεῦμα, τὶς ἑλληνικὲς ἀξίες, τὸν ὀρθὸ λόγο καὶ τὴν ἐπι­στή­μη, ἀλλὰ ἀνάγεται καὶ σὲ σύμβολο... φεμινιστικό! Ἔχουν ἐμφανισθεῖ ἀκόμη καὶ φε­μι­νιστικὰ περιοδικὰ ποὺ φέ­ρουν τὸ ὄνομά της, ἕνα στὴν Ἑλλάδα καὶ ἕνα ἐκδιδόμενο στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Indiana. 

          Τὸ τελευταῖο αὐτὸ περιοδικὸ φιλοξένησε στὸ τέταρτο τεῦχός του τὸ 1989 μία ἐγ­­κωμιαστικὴ λογοτεχνικὴ ἐπανεπεξεργασία τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας ἀπὸ τὴ φε­μι­νί­στρια ποιήτρια καὶ μυθιστοριογράφο Ursula Molinaro.¹⁵  Στὸ εἰσαγωγικὸ κεί­με­νο δια­βά­ζουμε ὅτι «ἡ βάναυση δολοφονία τῆς φημισμένης φιλοσόφου Ὑπατίας ἀπὸ ἕναν ὄχλο χριστιανῶν στὴν Ἀλεξάνδρεια τὸ 415 μ.Χ. σηματοδοτεῖ τὸ τέλος μιᾶς ἐπο­χῆς κα­τὰ τὴν ὁποία οἱ γυναῖκες ἐκτιμῶνταν ἀκόμη γιὰ τὸ μυαλὸ ποὺ ὑπάρχει κάτω ἀπὸ τὰ μαλ­λιά τους».  Τὸ λογοτεχνικὸ κείμενο ἀποτελεῖ ἴσως τὸ ἀποκορύφωμα τῆς πιὸ ὠμῆς πα­ραποίησης τῆς ἱστορικῆς ἀλήθειας.  Σὲ αὐτὸ ἡ Ὑπατία, ἡ ὁποία ἐξυμνεῖται στὶς πη­γὲς ὡς ἄμεμπτη καὶ ἀπολαμβάνουσα καθολικὸ σεβασμὸ παρθένος, ἐμφανίζεται νὰ ἔχει ἀρ­χίσει ἤδη ἀπὸ τὴν ἐφηβική της ἡλικία νὰ ἐναλλάσσει ἐραστὲς μὲ ἰλιγγιώδεις ρυθ­μούς, καὶ κατόπιν νὰ ἔχει παντρευτεῖ τὸν φιλόσοφο Ἰσίδωρο, ὁ ὁποῖος βρέθηκε ἀναγ­κα­σμένος νὰ ἀνέχεται τὶς πολλὲς ἐξωσυζυγικὲς περιπέτειες τῆς συζύγου του. Ὅ­ταν ὁ πα­τέρας της μαθηματικὸς Θέων, προειδοποιημένος ἀπὸ τὰ ἄστρα γιὰ τὸν ἐπερ­χό­μενο τρα­γικὸ θάνατο τῆς κόρης του, τῆς προτείνει νὰ μετοικήσει στὴ Σικελία, ἡ Ὑ­πα­τία, ἀνώ­τερη ἡ ἴδια καὶ ἀπὸ τὸν πατέρα της καὶ ἀπὸ τὸν σύζυγό της, ἀρνεῖται, συν­αι­σθα­νό­μενη ὅτι ἔσβηνε πλέον ἡ ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία οἱ γυναῖκες εἶχαν τὸ δικαίωμα νὰ σκέ­πτονται ἐλεύθερα, ἀλλὰ καὶ μὴν ἐπιθυμώντας νὰ ἀφήσει τὸν τότε ἐραστή της, τὸν ἔπαρ­χο Ὀρέστη... Ἀκολουθεῖ μία ἀναφορὰ στὴ σύγκρουση τῆς Ὑπατίας μὲ τὸν χρι­στια­νισμὸ καὶ μία περιγραφὴ τῆς δολοφονίας της, καὶ τέλος ἡ Molinaro κλείνει συμ­πε­ραί­νοντας ὅτι αὐτὴ ἐπρόκειτο νὰ εἶναι ἡ μοῖρα τῶν γυναικῶν στὴ χριστιανικὴ ἐπο­χή, στὴν ὁποία ἡ Ὑπατία «δὲν εἶχε τὴν παραμικρὴ ἐπιθυμία νὰ ζήσει»...

Ἀπὸ τὸ χθὲς στὸ σήμερα...

          Ὅπως διαπιστώνουμε ἀπὸ τὴν προηγηθεῖσα ἀναφορὰ στὴ γένεση καὶ ἐξέλιξη τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας, οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς συγγραφεῖς ποὺ μνημονεύουν τὴν Ὑ­πατία δὲν καταβάλλουν τὴν παραμικρὴ προσπάθεια νὰ φανοῦν πιστοὶ πρὸς τὴν ἱστο­ρικὴ ἀλήθεια· καὶ τοῦτο εἶναι ἀπολύτως φυσικό, ἀφ’ ἧς στιγμῆς ἡ Ὑπατία ἔπαυσε νὰ εἶναι μία ἱστορικὴ προσωπικότητα καὶ ἔγινε ἕνα σύμβολο, στὸ ὁποῖο ὁ καθένας μπο­ροῦσε νὰ δεῖ σχεδὸν ὁτιδήποτε. 

          Ἔτσι, ἡ Ὑπατία τοῦ Toland δὲν ἦταν παρὰ μία προτεσταντικὴ καταγγελία τῶν αὐ­θαιρεσιῶν τοῦ καθολικοῦ κλήρου. Ἡ Ὑπατία τοῦ Βολταίρου, καὶ γενικώτερα τοῦ Δια­φωτισμοῦ, εἶναι τὸ σύμβολο τῆς ἀντί­στα­σης τοῦ ὀρθοῦ λό­γου ἐνάντια στὴ θύελλα τοῦ χριστιανικοῦ δογματισμοῦ καὶ σκο­τα­δισμοῦ. Ἡ Ὑπατία τῆς ρομαντικῆς λο­γο­τε­χνί­ας τῶν ἱστορικῶν μυθιστορημάτων εἶναι μία ὡραιοτάτη, ἄμωμος παρθένος, ρο­μα­ντι­κὴ ἐκπρόσωπος μιᾶς ἐποχῆς ποὺ σβήνει. Ἡ Ὑπατία τοῦ φεμινισμοῦ εἶναι μία γυ­ναῖ­κα-σύμβολο, μία πρωτοπόρος φεμινίστρια μὲ ἐλευθεριάζοντα βίο, ποὺ πέφτει θῦμα τοῦ ἀν­δροκρατούμενου κατεστημένου, ποὺ δὲν μποροῦσε νὰ τὴν ἀνεχθεῖ. Ἡ Ὑπατία τῶν ἀρ­χαιολατρῶν εἶναι μία ἁπτὴ ἀπόδειξη τῆς σύγκρουσης χριστιανισμοῦ καὶ ἑλ­λη­νι­σμοῦ.  Καὶ βεβαίως δὲν μπο­ροῦμε νὰ μὴ διερωτηθοῦμε τί κοινὸ ὑπάρχει σὲ ὅλες αὐτὲς τῆς Ὑπατίες...

          Ἡ Ὑπατία τῆς πρόσφατης ταινίας δανείζεται πολλὰ ἀπὸ τὰ γνωστὰ μοτίβα, προ­σαρμόζοντάς τα βεβαίως στὸ πνεῦμα τῆς ἐποχῆς μας. Ἡ Ὑπατία εἶναι ἕνας ἄν­θρω­πος τῆς ἐπιστήμης, ἀγνωστικίστρια ἢ ἀκόμη καὶ ἀνοικτὰ ἄθεη, ποὺ ἔχει μάθει νὰ ὑπη­ρε­τεῖ τὴν ἀλήθεια τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς φιλοσοφικῆς ἀναζήτησης μᾶλλον, παρὰ τὶς θρη­σκεῖες μὲ τά «παραμύθια» τους καὶ τὰ μισαλλόδοξα κηρύγματά τους.  Τὴ στιγμὴ ἀκρι­βῶς ποὺ συλλαμβάνει τὴν ἀλήθεια γιὰ τὴν περιφορὰ τῆς γῆς γύρω ἀπὸ τὸν ἥλιο καὶ τὶς τροχιὲς τῆς κινήσεως τῶν οὐρανίων σωμάτων –σύλληψη ποὺ θὰ τὴν ἔφερνε πε­ρισ­σότερα ἀπὸ χίλια χρόνια μπροστὰ ἀπὸ τὴν ἐποχή της–, ἡ Ὑπατία πέφτει ἄγρια δο­λο­φονημένη ἀπὸ φανατικοὺς χριστιανούς, γινόμενη τὸ ἐξιλαστήριο θῦμα σὲ συγ­κρού­σεις, φανατισμοὺς καὶ ἀντιπαραθέσεις ποὺ μοιάζουν ἀπίστευτα μικρὲς μπρο­στὰ στὸ με­γαλεῖο τῆς ἀδικοχαμένης φιλοσόφου.

Ἀνακρίβειες καὶ σκοπιμότητες

          Μὲ δεδομένο τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο εἴδαμε ὅτι ἔχει προσεγγισθεῖ τὸ θέμα τῆς Ὑ­πατίας κατὰ καιρούς, εἶναι λογικὸ καὶ ἀναμενόμενο ἡ κοινὴ εἰκόνα ποὺ ἔχουμε σχη­μα­τίσει γι’ αὐτὴν νὰ εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως γεμάτη ἀπὸ κάθε λογῆς ἀνακρίβειες.

          Ἕνα παράδειγμα τέτοιας ἀνακρίβειας εἶναι τὸ ἑξῆς:  Στὴ σκέψη τῶν πε­ρισ­σο­τέ­ρων, ἡ Ὑπατία ποὺ ἔπεσε δολοφονημένη ἀπὸ τὸν χριστιανικὸ ὄχλο ἦταν σὺν τοῖς ἄλ­λοις μία πανέμορφη γυναῖκα στὸ ἄνθος τῆς ἡλικίας της, «τὸ πνεῦμα τοῦ Πλάτωνος καὶ τὸ σῶμα τῆς Ἀφροδίτης», ὅπως τὴν εἶδε ὁ Leconte de Lisle.  Οἱ περισσότεροι φαν­τά­ζον­ται τὴν Ὑπατία νὰ δολοφονεῖται περὶ τὴν ἡλικία τῶν εἴκοσι πέντε ἐτῶν, ὅπως ἀκριβῶς τὸ θέλησε ὁ Kingsley. Ἂν ὅμως βροῦμε τὸ θάρρος νὰ κοιτάξουμε τὰ πράγματα χωρὶς τὸ πα­ραμορφωτικὸ κάτοπτρο τοῦ μύθου, καὶ βάλουμε κάτω τὶς χρονολογίες ποὺ γνω­ρί­ζου­με, θὰ διαπιστώσουμε πόσο μακριὰ βρίσκεται αὐτὴ ἡ κοινὴ ἀντίληψη ἀπὸ τὴν πραγ­ματικότητα:¹⁶ Ἡ Ὑπατία δολοφονήθηκε τὸ 415 μ.Χ.· ἂν ἦταν τότε εἴκοσι πέντε ἐτῶν, ὅπως τὸ θέλει ἡ κοινὴ ἀντίληψη, τότε θὰ εἶχε γεννηθεῖ περὶ τὸ 390· περὶ τὸ 390, ὅμως, ἡ Ὑπατία ἦταν διδάσκαλος τοῦ Συνεσίου καὶ εἶχε ἤδη τὴ φήμη σπουδαίας δι­δα­σκά­λου τῆς φιλοσοφίας· μὲ δεδομένο ὅτι εἶχε ἤδη ἀποκτήσει φήμη, φαίνεται μᾶλλον ἀπί­θανο νὰ ἦταν μόνο εἴκοσι πέντε ἐτῶν ἀκόμη καὶ τότε, τὸ 390 – πόσῳ μᾶλλον ἄλλα εἴ­κοσι πέντε χρόνια ἀργότερα, τὸ 415!  Αὐτὰ λέει ἡ κοινὴ λογική.  Καὶ σὰν νὰ μὴν ἔ­φθα­­ναν αὐτά, εἰς ἐπικουρίαν τῆς κοινῆς λογικῆς ἔχουμε καὶ τὴ μαρτυρία τοῦ Ἰωάννη Μα­λάλα ὅτι τὴ στιγμὴ τῆς δολοφονίας της ἡ Ὑπατία ἦταν «παλαιὰ γυνή», δηλαδὴ ἡλι­κι­ωμένη!¹⁷  Αὐτὰ βεβαίως ἰσχύουν γιὰ τὴν Ὑπατία τῆς ἱστορίας· διότι ἡ Ὑπατία τοῦ μύ­θου, ἡ Ὑπατία ὡς σύμβολο, ἔπρεπε ὁπωσδήποτε νὰ εἶναι εἴκοσι πέντε ἐτῶν...  Καὶ αὐ­τὴ εἶναι μόνο μία ἀπὸ τὶς ἀναρίθμητες ἀνακρίβειες τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας.

          Ἔτσι καὶ ἡ πρόσφατη ταινία γιὰ τὴν Ὑπατία ἔχει πολλὲς ἀνακρίβειες.  Με­ρι­κὲς τέ­­τοιες ἀνα­κρί­βει­ες εἶναι οἱ καινοτόμες ἐπιστημονικὲς συλλήψεις τῆς Ὑπατίας, ἡ πα­ρου­σία τῆς Ὑπατίας στὸ Σαραπεῖο, ὁ τρόπος κα­τα­στρο­φῆς τοῦ Σαραπείου,¹⁸ τὰ περὶ τὸν θάνατο τοῦ πατέρα τῆς Ὑπατίας Θέωνα, τὰ σχετικὰ μὲ τὸν τρόπο ἀνάρρησης τοῦ Κυ­­ρίλλου στὸν πατριαρχικὸ θρόνο τῆς Ἀλεξανδρείας, τὸ ἐπει­σόδιο μὲ τοὺς Ἰουδαίους στὸ θέατρο, τὸ μισογυνικὸ παραλήρημα τοῦ Κυρίλλου, τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Συνέσιος ἐμ­φα­νίζεται νὰ βρίσκεται στὴν Ἀλεξάνδρεια τὴ στιγμὴ τῆς δολοφονίας τῆς Ὑπατίας, ἐνῷ αὐ­τὸς στὴν πραγματικότητα δὲν βρισκόταν στὴ ζωή, κ.ἄ.

          Δὲν εἶναι ὅμως τόσο οἱ ἐπιμέρους ἀνακρίβειες αὐτὲς ποὺ μπορεῖ νὰ ἐνοχλήσουν στὴ συγκεκριμένη ταινία – ἀνακρίβειες οὕτως ἢ ἄλλως πολὺ μικρότερες σὲ σχέση μὲ προ­ηγούμενες προ­σεγγίσεις· εἶναι μᾶλλον τὸ εὐρύτερο πνεῦμα ποὺ διέπει τὴν ὅλη προ­σέγ­γιση, ὁ τρό­πος φερ’ εἰπεῖν μὲ τὸν ὁποῖο ἐμφανίζονται οἱ χριστιανοί, περίπου ἀνά­λο­γος μὲ τὴν εἰ­κό­να τῶν φανατισμένων μουσουλμάνων φονταμενταλιστῶν τῆς ἐποχῆς μας· ὅσο γιὰ τὸν Κύ­ριλ­λο Ἀ­λεξανδρείας, ἐμφανίζεται μὲ τὸν τρόπο ἀκριβῶς μὲ τὸν ὁ­ποῖ­ο θὰ πα­ρι­στα­νό­ταν στὴ με­γάλη ὀθόνη ἕνας Ὀσάμα Μπὶν Λάντεν...

Συμπεράσματα – Προβληματισμοί

          Γενικά, τὸ πρόβλημα σὲ ὅλες γενικὰ τὶς προσεγγίσεις τῆς Ὑπατίας δὲν ἔγκειται τό­σο στὶς ἐπιμέρους ἀνακρίβειες, ὅσο σὲ αὐτὸ τοῦτο τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ὑπατία χρη­σι­μο­ποι­ήθηκε ὡς σύμβολο στὸ πλαίσιο τῆς ἀντιχριστιανικῆς πολεμικῆς.  Καὶ ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ Ὑπατία ἔπαυσε, ὅπως ἤδη σημειώσαμε, νὰ εἶναι μία ἱστορικὴ προ­σω­πι­κότητα καὶ ἔγινε ἕνα σύμβολο, ὁ καθένας μπο­ροῦσε νὰ δεῖ σὲ αὐτὴν σχεδὸν ὁτι­δή­πο­τε, ἀνά­λο­γα μὲ τὰ παραμορφωτικὰ γυαλιὰ ποὺ θὰ ἐπέλεγε νὰ φορέσει, μὲ ἕναν ὅμως πά­ντα κοι­νὸ παρονομαστή: τὴν ἀντιχριστιανικὴ πολεμική.

          Στὴν πραγματικότητα, ἡ ἱστορία τῆς Ὑπατίας, ὅπως συνήθως προβάλλεται, δὲν εἶ­ναι τίποτε περισσότερο ἀπὸ ἕναν ἐπιμελῶς καλ­λιεργημένο μῦθο.  Πράγματι, ἡ μελέτη τῶν πηγῶν ποὺ μᾶς παραδίδουν τὴν ἱστορία τῆς Ὑπατίας ἀνατρέπει ἄρδην τὴν εἰκόνα ποὺ συνήθως ἔχουμε γιὰ τὴ δολοφονημένη φιλόσοφο.  Πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα, ἂν δοῦμε συγ­κρι­τικὰ τὶς χριστιανικὲς καὶ τὶς ἐθνικὲς πηγές, θὰ περιμέναμε ἴσως οἱ ἐθνικοὶ νὰ ἐκ­θει­ά­ζουν τὴν Ὑπατία καὶ οἱ χριστιανοὶ νὰ προσπαθοῦν ἀμήχανα νὰ μειώσουν τὴν ἀξία της· στὴν πραγματικότητα, οἱ χριστιανικὲς πηγὲς εἶναι αὐτὲς ποὺ ἐκθειάζουν τὴν Ὑ­πα­τία, ἐνῷ ὁ ἐθνικὸς Δαμάσκιος, ἡ μόνη ἐθνικὴ πηγὴ ποὺ τὴ μνημονεύει, δὲν κρύβει τὴν πε­ριφρόνησή του γι’ αὐτήν... Ὅσο γιὰ τὸν κύκλο τῆς Ὑπατίας, γνωρίζουμε ἀπὸ τὶς πη­γὲς ὅτι ἦταν κατὰ βάσιν χριστιανικός.  Καὶ γενικά, δὲν ἔχουμε τὴν παραμικρὴ ἔνδειξη στὶς πηγὲς ὅτι στὴ σύγκρουση χρι­στια­νι­σμοῦ καὶ παγανισμοῦ ἡ Ὑπατία βρισκόταν στὸ στρατόπεδο τοῦ παγανισμοῦ!  Καὶ ὄχι μό­νο αὐτό, ἀλλὰ ἔχουμε βάσιμους λόγους νὰ συμπεράνουμε ὅτι βρισκόταν πλησιέστερα στὸν χριστιανισμὸ παρὰ στὸν πα­γα­νι­σμό! Ὅσο ἀνατρεπτικὸ καὶ ἂν φαίνεται αὐτό, οἱ πηγὲς ὄχι μόνο δὲν ἐμφανίζουν τὴν Ὑ­πατία ἐκπρόσωπο τοῦ παγανιστικοῦ κόσμου, ἀλλὰ ὁδηγοῦν πολὺ πιὸ εὔκολα στὸ συμ­πέρασμα ὅτι ἡ ἀδικοχαμένη φιλόσοφος ἔπεσε θῦμα μιᾶς... ἐνδοχριστιανικῆς δια­μά­χης!  Αὐτὰ βεβαίως τὰ παραθέτουμε ἁπλῶς ἐπιγραμματικὰ ἐδῶ, ἐπιφυλασσόμενοι νὰ ἀ­φιερώσουμε σύντομα εἰδικὴ μελέτη στὴν ἀνασκευὴ τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας, ὅπου ὅλα τὰ παραπάνω θὰ ἀναλύονται καὶ θὰ τεκμηριώνονται ἐνδελεχῶς.

          Πέρα ἀπὸ τὰ παραπάνω, στὰ ὁποῖα ἐπιφυλασσόμαστε νὰ ἐπανέλθουμε, ἡ πρό­σφα­τη συζήτηση μὲ ἀφορμὴ τὴν κινηματογραφικὴ παραγωγὴ γιὰ τὴν Ὑπατία γεννᾷ καὶ ἄλλες σκέψεις. Μία παρατήρηση ποὺ δὲν πρέπει νὰ παραλείψουμε νὰ κάνουμε, ἔστω καὶ παρεμπιπτόντως, εἶναι ὅτι ἡ ἐπίμαχη ταινία γιὰ τὴν Ὑπατία ἀρκεῖ, γιὰ νὰ βά­λει σὲ δεύτερες σκέψεις ὅσους φρονοῦν ὅτι οἱ θεωρίες περὶ σύγκρουσης ἐπιστήμης καὶ θρησκείας ἀνήκουν στὸ παρελθόν...

          Ἕνα τελευταῖο, ἐντελῶς βασικὸ συμπέρασμα ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ βγάλουμε εἶναι τὸ ἑξῆς:  Εἴδαμε σὲ αὐτὸ τὸ ἄρθρο, ἔστω ἐπιγραμματικά, τὴ διαρκῆ παρουσία τῆς Ὑπατίας ὡς συμβόλου στὸ πλαίσιο τῆς ἀντιχριστιανικῆς πολεμικῆς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ ἐντεῦθεν. Ὅταν λοιπὸν σήμερα κυκλοφορεῖ μιὰ κινηματογραφικὴ παραγωγὴ γιὰ τὴν Ὑπατία, καὶ ἐμεῖς πιστεύουμε ὅτι βρισκόμαστε ἀντιμέτωποι μὲ μιά «νέα» ἐπίθεση καὶ διερωτώμαστε ποιὰ εἶναι αὐτὴ ἡ Ὑπατία, τότε φαίνεται ὅτι δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ μεμφόμαστε τόσο τὴν ἐντρέχεια τῶν πολεμίων τῆς Ἐκκλησίας, ὅσο τὴ δική μας ὀλιγωρία καὶ ἄγνοια...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

         1.    Margaret Alic, Hypatia’s heritage. A history of women in science from Antiquity through the nine­teenth century, Beacon Press, Boston 1986.  Τὸ βιβλίο τῆς Alic ἔχει ἤδη μεταφρασθεῖ στὴ γερμανική (Hy­pa­tias Töchter. Der verleugnete Anteil der Frauen an der Naturwissenschaft, Unionsverlag, übersetz. Rita Pe­terli, Zürich 1987 καὶ 1991) καὶ τὴ σουηδική (Arvet efter Hypatia. Ηistorien om kvinnliga forskare fran Anti­ken till det sena artonhundratalet, Alfabeta Bokforlag, Stockholm 1989).

         2.    Margaret Alic, ὅ.π., σελ. 41.

         3.    Μέχρι πρὶν ἀπὸ μερικὰ χρόνια, ὅποιος ἐπιθυμοῦσε νὰ παρακολουθήσει τὴ διαμόρφωση τοῦ μύ­θου τῆς Ὑπατίας στὴ νεώτερη γραμματεία ἦταν ὑποχρεωμένος νὰ ἀνατρέξει σὲ μία ξεπερασμένη μελέτη τοῦ Johann Rudolf Asmus, γραμμένη στὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνα καὶ ἐλλιπῆ ἀκόμη καὶ γιὰ τὴν ἐποχή της [Johann Rudolf Asmus, »Hypatia in Tradition und Dichtung«, Studien zur vergleichenden Literatur­ge­schi­chte 7 (1907), σελ. 11-44].  Σήμερα ὅμως ἔχουμε μία πραγματικὰ σύγχρονη ἐπισκόπηση τῆς δια­μόρ­φω­σης τοῦ μύθου τῆς Ὑπατίας σὲ μία ἐξαιρετικὴ μονογραφία ἀφιερωμένη στὴν Ὑπατία, ἐκπονηθεῖσα ἀπὸ τὴ Maria Dzielska [Hypatia of Alexandria, transl. by F. Lyra, Harvard University Press, Cambridge, Massa­chusetts / London 1995 (Hypatia y Aleksandrii, Nakladem Uniwersytetu Jagiellonskiego, Krakow 1993)].

         4.    Voltaire, Mélanges, Bibliothèque de la Pléiade 152, Paris 1961, σελ. 1104 καὶ 1108· Oeuvres com­plè­tes de Voltaire, VII, Dictionnaire philosophique, Paris 1835, σελ. 700-701.

         5.    Edward Gibbon, The history of the decline and fall of the Roman empire, ed. J. B. Bury, vol. 5, Me­thu­en & Co., London 1898, σελ. 109.

         6.    Maria Dzielska, Hypatia of Alexandria, σελ. 4.

         7.    Oeuvres de Leconte de Lisle, Poèmes antiques, Paris 1897, σελ. 97.

         8.    ὅ.π., σελ. 275-289.

         9.    Charles Kingsley, Hypatia, or New foes with an old face, 2 vols, ed. Mabel Goddart, New York 1929.

      10.    Maurice Barrès, Sous l’oeil des barbares, Paris 1904².

      11.    Mario Luzi, Libro di Ipazia καὶ Il messagero, Biblioteca universale Rizzoli, Milano 1978.

      12.    André Ferretti, Rennaisance en Paganie, Montreal 1987.

      13.    Jean Marcel, Hypatie, ou, La fin des dieux, Lemeac, Montreal 1989.

      14.    Arnulf Zitelmann, Hypatia. Roman, Beltz & Gelberg, Weinheim und Basel 1989.

      15.    Ursula Molinaro, “A Christian martyr in reverse: Hypatia, 370-415 A.D.”, Hypatia. A Journal of Fe­mi­nist Philosophy 4 (1989), σελ. 6-8.

      16.    Πάνω σὲ αὐτὸ τὸ θέμα ἔχουν γραφεῖ μέχρι καὶ εἰδικὲς μελέτες.  Βλ. γιὰ παράδειγμα R. J. Penella, “When was Hypatia born?”, Historia 33 (1984), σελ. 126-128.

      17.    Ἰωάννου Μαλάλα, Χρονογραφία, ed. L. Dindorf, 359.12-15: «Κατ’ ἐκεῖνον δὲ τὸν καιρὸν παρ­ρη­σί­αν λαβόντες ὑπὸ τοῦ ἐπισκόπου οἱ Ἀλεξανδρεῖς ἔκαυσαν φρυγάνοις αὐθεντήσαντες Ὑπατίαν τὴν πε­ρι­βόητον φιλόσοφον, περὶ ἧς μεγάλα ἐφέρετο· ἦν δὲ παλαιὰ γυνή».

      18.    Γιὰ τὸ θέμα τῆς καταστροφῆς τοῦ Σαραπείου βλ. δύο ἄρθρα τοῦ γράφοντος δημοσιευμένα στὶς σε­λίδες τῶν Ἀκτίνων:  α) «Ἡ καταστροφὴ τοῦ Σαραπείου. Μέρος Α΄: Τὸ σκηνικό», Ἀκτῖνες 632 (Ἰού­νι­ος 2002), σελ. 197-202 καὶ β) «Ἡ καταστροφὴ τοῦ Σαραπείου. Μέρος Β΄: Τὰ γεγονότα», Ἀκτῖνες 633 (Ἰ­ούλιος-Σεπτέμβριος 2002), σελ. 228-234.