Χαρίδημου Τσούκα, Facebook καί Δημοκρατία

ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ*

«Ἀγορὰ καὶ "πόλις", Facebook καὶ δημοκρατία»

Καθημερινὴ 22.04.2018

Οἱ ἀκροάσεις στὸ ἀμερικανικὸ Κογκρέσο ἔχουν πολλαπλὸ ἐνδιαφέρον. Ὑπενθυμίζουν ὅτι στὴ δημοκρατία ἡ λογοδοσία ἀποτελεῖ κορυφαία ἀρχή. Συμβολίζουν τὴν ὑπαγωγὴ τῆς οἰκονομικῆς ἰσχύος στὴ θεσμισμένη πολιτικὴ ἰσχὺ – ἡ ἀγορὰ δὲν ὑποκαθιστᾶ τὴν «πόλιν».

Πρὶν ἀπὸ εἴκοσι χρόνια κατέθεσε στὴ Γερουσία ὁ Μπὶλ Γκέιτς, ἐπικεφαλῆς τῆς Microsoft, ἐγκαλούμενος γιὰ ἐκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης στὴν ἀγορά. Τώρα ἦταν ἡ σειρὰ τοῦ Μὰρκ Ζούκερμπεργκ, ἐπικεφαλῆς τοῦ Facebook. Τὸ ἔναυσμα ἦταν τὸ σκάνδαλο τῆς Cambridge Analytica (ἡ παραβίαση τῆς ἰδιωτικότητας ἕως 87 ἑκατομμυρίων χρηστῶν). Εἶχε προηγηθεῖ ἡ κριτικὴ ὅτι τὸ fb ἀδιαφορεῖ γιὰ τὰ θέματα τοῦ περιεχομένου τῆς ἐπικοινωνίας (ψευδεῖς εἰδήσεις, λόγος μίσους, κ.λπ.), δὲν μεριμνᾶ ἐπαρκῶς γιὰ τὴν προστασία τῆς ἰδιωτικότητας, καὶ εἶναι εὐάλωτο σὲ χειραγώγηση ἀπὸ πολιτικὰ-οἰκονομικὰ συμφέροντα.

Στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰώνα στὴν Ἀμερική, ὅταν ἄρχισαν νὰ γιγαντώνονται οἱ ἐπιχειρήσεις λαμβάνοντας τὴ μορφὴ μεγάλων ἑταιρειῶν (corporations), ἡ συγκέντρωση οἰκονομικῆς ἰσχύος προκάλεσε ἔντονο προβληματισμό. Ἐνῶ ὁ ἀμερικανικὸς φιλελευθερισμὸς ἔβλεπε ὡς ἐπιθυμητὴ τὴ «φυσικὴ» ἐξέλιξη τῶν ἐπιχειρήσεων σὲ μιὰ ἀνταγωνιστικὴ ἀγορά, ἡ ὑπερβολικὴ ἑταιρικὴ ἰσχύς, στὸν βαθμὸ ποὺ ἐξαγόραζε προνόμια, θεωρεῖτο ὅτι ἐπηρέαζε ἀθέμιτα τοὺς δημοκρατικοὺς θεσμούς.

Ἡ δημόσια κατακραυγὴ κατὰ τῆς οἰκονομικῆς συγκέντρωσης ὁδήγησε στὸν περίφημο ἀντιμονοπωλιακὸ Νόμο Σέρμαν τὸ 1890. Ὁ γερουσιαστὴς Σέρμαν ὑποστήριξε τὸν νόμο μὲ ἕνα χαρακτηριστικὰ ἀμερικανικὸ φιλελεύθερο ἐπιχείρημα: «Ἂν δὲν ὑποστήκαμε τὸν βασιλιὰ ὡς πολιτικὴ ἐξουσία, δὲν θὰ πρέπει νὰ ὑποστοῦμε ἕνα βασιλιὰ γιὰ τὴν παραγωγή, μεταφορὰ καὶ πώληση ὁποιωνδήποτε ἀπὸ τὶς ἀναγκαιότητες τῆς ζωῆς». Ἡ διάλυση τῆς Standard Oil τοῦ Τζὸν Ροκφέλερ, τὸ 1911, σὲ 34 χωριστὲς ἑταιρεῖες (μεταξὺ αὐτῶν οἱ γνωστές μας Exxon, Mobil, κ.λπ.) ὑπῆρξε ἡ πιὸ προβεβλημένη ἐφαρμογὴ τοῦ νόμου. Ἀκολούθησαν δεκάδες ἄλλες τὸν περασμένο αἰώνα. Ἡ σημερινὴ μορφὴ τοῦ ἀμερικανικοῦ καπιταλισμοῦ συν-διαμορφώθηκε καθοριστικὰ ἀπὸ πολιτικὲς ἐπιλογές. Τί μορφὴ θὰ πάρει τὸ fb ἐξαρτᾶται, ἐν πολλοῖς, ἀπὸ τοὺς πολιτικούς.

Στὴν κατάθεσή του ὁ ἐπικεφαλῆς του κέρδισε τὶς ἐντυπώσεις. Δεσμεύθηκε ὅτι θὰ κάνει ἀλλαγές, θὰ ἐφαρμόσει μονομερῶς τὴν αὐστηρὴ νομοθεσία τῆς Ε.Ε. γιὰ τὴν προστασία τῶν προσωπικῶν δεδομένων καὶ δέχθηκε τὴν ἀνάγκη «ρύθμισης» τῶν μέσων κοινωνικῆς δικτύωσης. Τὸ fb ἔχει ἀλλάξει δραματικὰ τὸν τρόπο ποὺ διαχέονται καὶ χρησιμοποιοῦνται οἱ πληροφορίες σήμερα. Ἡ κατάθεση τοῦ κ. Ζούκερμπεργκ συνεισέφερε στὸν προβληματισμὸ γιὰ θέματα ὑπαρξιακῆς σπουδαιότητας: τὴ χειραγώγηση, τὴν ἰδιωτικότητα, καὶ τὴν ἔλλογη ἐπιλογὴ στὸν ψηφιακὸ-δικτυακὸ καπιταλισμό.

Ἐπιτηρούμενη χρήση

Τὸ Facebook, ἡ ἕκτη μεγαλύτερη σὲ ἀξία ἑταιρεία στὸν κόσμο, μὲ 2,1 δισ. χρῆστες, παρέχει δωρεὰν ὑπηρεσίες δικτύωσης. Πῶς βγάζει χρήματα; Ἀπὸ τὶς διαφημίσεις. Τί πουλᾶ; Τὰ προσωπικὰ δεδομένα ποὺ οἰκειοθελῶς παραχωροῦμε. Ἡ χρήση τοῦ fb καὶ τῶν ἐφαρμογῶν του εἶναι ἐπιτηρούμενη: ὁ ἀλγόριθμος τῆς πλατφόρμας ὄχι μόνο καταγράφει τί θέματα σοῦ ἀρέσουν, πόσο χρόνο δαπανᾶς σὲ κάθε θέμα, μὲ ποιοὺς ἐπικοινωνεῖς, κ.λπ., ἀλλὰ μαθαίνει ἀπὸ τὶς διαχρονικὲς ἐπιλογές σου ἔτσι ὥστε νὰ σοῦ στέλνει μηνύματα ποὺ σὲ ἐνδιαφέρουν. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ παράγεται ἕνας τεράστιος πλοῦτος προσωπικῶν δεδομένων καὶ συμπερασμάτων μὲ βάση τὰ ὁποῖα κατασκευάζεται τὸ προφὶλ τοῦ κάθε χρήστη, ἀπὸ τὸ ὁποῖο μποροῦν νὰ συναχθοῦν οἱ μελλοντικὲς ἐπιλογές του. Πρόκειται γιὰ πολύτιμη γνώση – τὸ ὄνειρο κάθε διαφημιζόμενου. Ὄχι μόνο γιατί ἡ ἐξαιρετικὰ στοχευμένη πρόσβαση τοῦ ἐπιτρέπει νὰ ἀπευθύνεται σὲ συγκεκριμένες κατηγορίες ἀνθρώπων, ἀλλὰ καὶ γιατί μπορεῖ νὰ γνωρίζει τὴν ἀποτελεσματικότητα τοῦ μηνύματός του – ποιὸς βλέπει τί, καὶ τί ἀγοράζει.

Ἡ γνώση, ὅμως, εἶναι δίκοπο μαχαίρι. Οἱ ἐπιτηρούμενες, δωρεὰν ψηφιακὲς ἐπιλογὲς μᾶς παρέχουν πολλὲς εὐκολίες καὶ εὐκαιρίες, ἀλλὰ ὑποσκάπτουν, δυνητικά, τὴν προσωπικὴ ἐλευθερία καὶ ἔλλογη δράση – κάποιος μᾶς παρακολουθεῖ καὶ μπορεῖ νὰ μᾶς χειραγωγήσει. Ὅπως προσφυῶς εἶπε ὁ Τζάρον Λένιερ, πρωτοπόρος τεχνολόγος, «ἂν δὲν πληρώνεις γιὰ κάτι, πιθανότατα εἶσαι τὸ προϊόν». Οἱ ἀλγόριθμοι ἔχουν ἀλλάξει τὴ λειτουργία τῆς διαφήμισης: ἡ διαδραστικότητα τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας μετατρέπει τὴ διαφήμιση (ἰδιαίτερα τὴν πολιτικὴ) ἀπὸ ἀνακοίνωση σὲ ἐργαλεῖο ἀλλαγῆς τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ ἀτόμου.

Ἐνημέρωση καὶ ἐπιλογὴ

Ἂν σκεφθεῖ κανεὶς ὅτι ἡ κύρια πηγὴ ἐνημέρωσης προέρχεται πλέον ἀπὸ τὰ κοινωνικὰ δίκτυα, ἀντιλαμβάνεται ὅτι οἱ κατασκευασμένες εἰδήσεις, προσεκτικὰ στοχευμένες νὰ ἐμφανίζονται στὴν ὀθόνη ἐπιλεγμένων χρηστῶν, ἐπηρεάζουν καθοριστικὰ τὴν πολιτικὴ συμπεριφορά. Ἐκτιμᾶται ὅτι τὶς διαφημίσεις στὸ Facebook ποὺ ἀγόρασαν ρωσικὲς ἑταιρεῖες, ὑπὸ τὴν ἐπιρροὴ τοῦ Κρεμλίνου, γιὰ νὰ ἐπηρεάσουν τὶς ἀμερικανικὲς ἐκλογὲς τὸ 2016, τὶς εἶδαν περὶ τὰ 150 ἑκατ. πολίτες.

Ὅσο πιὸ πολὺ ἐξατομικεύεται ἡ πληροφορία, τόσο πιὸ πολὺ τὰ ἄτομα μοιάζει νὰ κατοικοῦν σὲ ἕνα δωμάτιο ποὺ ἀκοῦν μόνο τὸν ἀντίλαλό τους – ἀπόψεις μὲ τὶς ὁποῖες συμφωνοῦν, ἀντιδράσεις ποὺ ἐνισχύουν τὶς προκαταλήψεις τους. Ἡ ἐνημέρωση ἔτσι ὑπονομεύεται, ὁ διὰ-λόγος ἐξασθενεῖ, οἱ πολιτικὲς ἐπιλογὲς χειραγωγοῦνται. Ἡ ψηφιακὴ διαδραστικότητα παράγει ἀμφίσημα ἀποτελέσματα: ἀφενὸς παρουσιάζει ἐπιλογὲς ποὺ μᾶς ἱκανοποιοῦν, ἀφετέρου δίνει μορφὴ σὲ ὅ,τι ἐκλαμβάνουμε ὡς πραγματικότητα.

Τὸ Facebook εἶναι σύμβολο τῆς ἄυλης, ψηφιακῆς-δικτυακῆς ἐποχῆς: ἀπὸ τὰ 493 δισ. δολ. τῆς ἀξίας του, μόνο το 3% ἀντιστοιχεῖ σὲ ὑλικὸ ἐνεργητικό! Στὴν ἄυλη οἰκονομία τὸ μεῖζον εἶναι ἡ ἐμπιστοσύνη – ἐξ οὗ καὶ ἡ προθυμία τοῦ κ. Ζούκερμπεργκ νὰ ζητήσει συγγνώμη στὸ Κογκρέσο. Ἡ ἐμμονή του, ὅμως, νὰ βλέπει τὶς προκλήσεις τῆς ἑταιρείας του κυρίως τεχνοκρατικὰ («ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη θὰ λύσει τὸ πρόβλημα»), τοῦ στερεῖ τὴ δυνατότητα νὰ ἀντιληφθεῖ τὸ εὐρύτερο διακύβευμα μὲ ὑπαρξιακοὺς-πολιτικοὺς ὅρους: τὴν ἀνθρώπινη ἐλευθερία καὶ τὴ δυνατότητα ἔλλογων ἐπιλογῶν.

Αὐτό, ὡστόσο, εἶναι δική μας εὐθύνη – τῶν ἀξιῶν ποὺ πρεσβεύουμε καὶ τῶν ἀντιπροσώπων ποὺ ἐπιλέγουμε νὰ κυβερνήσουν τὴν «πόλιν». Ἡ ἀπρόσκοπτη ἐπικοινωνία ἔχει τὸ τίμημά της. Ἡ ἀνθρώπινη εὐημερία ὑπερβαίνει τὰ ὀφέλη τῆς συναλλακτικῆς ἀποτελεσματικότητας καὶ τοῦ ἀπρόσκοπτου καταναλωτισμοῦ. Ἡ γνώση λύνει προβλήματα καὶ παράγει νέα. Ἀρχέγονα θέματα σὲ νέα συσκευασία!

* Ὁ κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) εἶναι καθηγητὴς στὰ Πανεπιστήμια Κύπρου καὶ Warwick.