Νίκου Ράπτη, «Ντοπαμίνη ἢ σεροτονίνη; Πῶς ἡ εὐχαρίστηση ἀντιστρατεύεται τήν εὐτυχία»

Νίκου Ράπτη,

«Ντοπαμίνη ἢ σεροτονίνη; Πῶς ἡ εὐχαρίστηση ἀντιστρατεύεται τὴν εὐτυχία»

περιοδικὸ Παρεμβολὴ 124/2018

Tὸ 1953, σὲ ἕνα διάσημο πείραμα, οἱ ἐρευνητὲς James Olds καὶ Peter Milner τοποθέτησαν ἠλεκτρόδια στοὺς ἐγκεφάλους ποντικιῶν. Μὲ τὸ πάτημα ἑνὸς μοχλοῦ στὸ κλουβὶ τῶν ζώων, διοχετευόταν στοὺς μικροσκοπικούς τους ἐγκεφάλους ἠλεκτρικὸ ρεῦμα, ποὺ τοὺς προκαλοῦσε εὐχαρίστηση. Πολὺ σύντομα, τὰ ποντίκια ἔμαθαν νὰ ἐλέγχουν τὴ ροὴ τοῦ ἠλεκτρικοῦ ρεύματος καὶ νὰ προκαλοῦν ἔτσι κύματα ἱκανοποίησης στὸν ἐγκέφαλό τους. Τὰ κακὰ νέα, εἶναι πὼς δὲν μποροῦν νὰ σταματήσουν. Πολὺ σύντομα βυθίστηκαν στὴν ἐξάρτηση. Πατοῦσαν τὸν μοχλὸ ἀσταμάτητα, πληγιάζοντας ἄσχημα τα πόδια τους ἢ ὁδηγούμενα στὸν θάνατο ἀπὸ ἀσιτία καὶ ἀϋπνία.

Οἱ σύγχρονοι δυτικοὶ μοιάζουμε σὲ μεγάλο βαθμὸ μὲ τὰ ποντίκια αὐτά. Ὁ διαφωτισμὸς καὶ ἡ συνεπαγόμενη ἀποθέωση τῆς ἀτομικότητας, ὁδήγησε μὲ τὴ σειρά της στὴν ἡδονοθηρία. Ἡ ἀναζήτηση τῆς εὐχαρίστησης ἀναδείχθηκε σὲ ἀπόλυτο νόημα τῆς ζωῆς μας.

Στὸ νευροφυσιολογικὸ ἐπίπεδο, ἡ εὐχαρίστηση συνδέεται μὲ τὴν ἔκκριση ντοπαμίνης. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ περιγράψει τὴν ἱστορία τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ τῶν τελευταίων αἰώνων σὰν τὴν ἀνάδειξη ἑνὸς πολιτισμοῦ τῆς ντοπαμίνης. Ἡ ζάχαρη καὶ τὰ ναρκωτικά, τὸ ἀλκοόλ, ἡ νικοτίνη καὶ τὰ ἐξτρὶμ σπόρτς, ἡ πορνογραφία, τὸ φέισμπουκ καὶ τὰ βιντεοπαιχνίδια, ὅλα βασίζουν τὴν ἐπιτυχία τους στὴν ἔκκριση ντοπαμίνης. Αὐτὸς ὁ νευροδιαβιβαστής, παράγεται γιὰ νὰ διευκολύνει τὴ δράση καὶ σχετίζεται μὲ τὴν εὐχαρίστηση. Ἀλλὰ ἡ ὑπερέκκρισή του δημιουργεῖ ἐξάρτηση, ποὺ μὲ τὴ σειρά της ρυθμίζει τὶς συμπεριφορὲς καὶ στενεύει τὶς ἐπιλογές. Στὸ τέλος τῆς ὁδοῦ τῆς ντοπαμίνης βρίσκεται ἡ κατάθλιψη, ἡ αὐτοκτονία, ἡ ὑποδούλωση, ἡ ἄνοια καὶ ὁ θάνατος. Ὅπως ἀναφέρει στὸν Guardian ὁ Robert H. Lustig, ὁμότιμος Καθηγητὴς Παιδιατρικῆς στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Καλιφόρνια, ἡ ἀναζήτηση τῆς εὐχαρίστησης ὁδηγεῖ ἤδη σὲ μείωση τοῦ προσδόκιμου ἐπιβίωσης στὴ Δύση καὶ σὲ πρωτοφανῆ ἐπίπεδα τὶς αὐτοκτονίες τῶν νέων (Lustig R., “The pursuit of pleasure is a modern-day addiction”, The Guardian 10-9-2017).

Ἡ νευροφυσιολογία διδάσκει γιατί συμβαίνει αὐτό. Ἡ εὐχαρίστηση (ἡ ντοπαμίνη) ὄχι μόνο δὲν ὁδηγεῖ στὴν εὐτυχία, ἀλλὰ μᾶς ἀποκλείει ἀπὸ αὐτήν. Ἡ εὐτυχία συνδέεται μὲ τὴν ἔκκριση ἑνὸς ἄλλου νευροδιαβιβαστῆ, τῆς σεροτονίνης, ποὺ συνδέεται μὲ τὴν ἠρεμία, τὴν χαλάρωση, τὴ συνήθεια, τὴ συγκέντρωση, τὴν ἐπικοινωνία. Οἱ δύο νευροδιαβιβαστὲς εἶναι ἀνταγωνιστικοί. Ἂν ἐκκρίνεται πολὺ ντοπαμίνη, ἡ εὐτυχία εἶναι ἀπροσπέλαστη.

Γιὰ ἐμᾶς τοὺς χριστιανούς, ὅλα τοῦτα τὰ καινοφανῆ καὶ ἐπιστημονικά, μοιάζουν πολὺ οἰκεῖα. Τὸ ἐκκλησιαστικὸ ἦθος μᾶς ἐπισημαίνει πὼς τὰ πάθη ὑποδουλώνουν τὸν ἄνθρωπο. Ἡ «ἡδυπάθεια» εἶναι πλάνα - δὲν μᾶς ὁδηγεῖ στὴν εὐτυχία ὅπως ὑπόσχεται, ἀλλὰ στὴν ἀστοχία καὶ τὸ «ὀψώνιο» τοῦ θανάτου. Ὀφείλουμε νὰ διατηροῦμε ἰσορροπία στὴ ζωή μας - ἡ ἐνασχόληση μὲ τὰ κοσμικὰ νὰ ἀντισταθμίζεται ἀπὸ τὴν πνευματικότητα, ἡ νηστεία νὰ τιθασεύει τὴν λαιμαργία, ἡ ἀγάπη τὴ λαγνεία, ἡ φιλανθρωπία τὴ φιλαργυρία.

Παραδόξως, ἡ ἐπιδίωξη τῆς εὐχαρίστησης ὁδηγεῖ στὴ δυστυχία. Ζωὴ ποὺ ἀξίζει νὰ τὴ ζεῖ κανεὶς εἶναι αὐτὴ ποὺ ἡ σεροτονίνη καὶ ἡ ντοπαμίνη βρίσκονται σὲ ἰσορροπία. Ὁ ὁδικὸς χάρτης τῆς Ἐκκλησίας εἶναι πολὺ πιὸ κατατοπιστικὸς ἀπὸ ἐκεῖνον τοῦ κυρίαρχου καταναλωτισμοῦ γιὰ τὸ πῶς νὰ φτάσουμε ὡς ἐκεῖ.