Ἑλένης Καλοκαιρινοῦ, Παρένθετη μητρότητα: ἠθική ἐπιλογή;

ΕΛΕΝΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΥ*

Παρένθετη μητρότητα ἐπ’ ἀμοιβῇ: Ἠθικὴ ἐπιλογή;

Ἡ Καθημερινὴ 31.3.2019

Μὲ τὴν πρόοδο τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης εἶναι πλέον δυνατὴ ἡ γονιμοποίηση γαμετῶν –ὠαρίου καὶ σπερματοζωαρίου–  στὸ ἐργαστήριο, ἔξω δηλαδὴ ἀπὸ τὸ ἀνθρώπινο σῶμα. Ὅταν ἡ κυοφορία ἀπὸ τὴ γενετικὴ μητέρα δὲν εἶναι δυνατή, τὸ ἔμβρυο δίνεται στὴν παρένθετη μητέρα νὰ τὸ κυοφορήσει γιὰ ἐννέα μῆνες καὶ στὴ συνέχεια νὰ τὸ παραδώσει στοὺς γονεῖς.

Θὰ εἶχε κανεὶς ἀντίρρηση ἂν μιὰ τέτοια πράξη διεξαγόταν ὑπὸ ὅρους ἀλτρουισμοῦ; Μᾶλλον ὄχι. Ἕνα συγγενικὸ πρόσωπο, συνήθως ἡ μητέρα ἢ ἡ ἀδελφή, θὰ μποροῦσε νὰ ἀναλάβει νὰ κυοφορήσει τὸ παιδὶ τῆς νύφης της ἢ τῆς ἀδελφῆς της. Ἐντούτοις, οἱ νομοθεσίες τῶν λεγόμενων «ἀνεπτυγμένων» χωρῶν ἐπιτρέπουν τὴν προσφυγὴ στὴν παρένθετη μητέρα ἐπ’ ἀμοιβῇ, δίνουν δηλαδὴ τὸ πράσινο φῶς στὴν ἐμπορικὴ παρένθετη μητέρα. Ὡς συνέπεια αὐτοῦ, συχνὰ μὲ τὴν ὑποστήριξη τῶν κέντρων ἐξωσωματικῆς γονιμοποίησης ποὺ ἀνθοῦν στὶς εὔπορες χῶρες, ὅπως εἶναι ἡ Ἀμερικὴ καὶ ἡ Αὐστραλία, ἔχουν ἱδρυθεῖ μεσιτικὲς ἑταιρεῖες ποὺ ἐπιδίδονται στὴν ἐξεύρεση παρένθετων μητέρων στὴν Ἰνδία, στὸ Νεπὰλ καὶ στὸ Πακιστάν, προκειμένου νὰ κυοφορήσουν ἐπὶ πληρωμῇ τὸ παιδὶ τῶν πλούσιων ζευγαριῶν τῆς Δύσης.

Τὸ θέμα τῆς ἐκμίσθωσης τῶν ἀναπαραγωγικῶν λειτουργιῶν τῆς γυναίκας εἶναι σοβαρὸ καὶ ἐγείρει πολλὲς ἀντιρρήσεις. Σὲ ὅ,τι ἀκολουθεῖ, θὰ ἀναφερθῶ σὲ δύο ἀπὸ αὐτές.

Α. Πολλὲς φεμινίστριες, καὶ ὄχι μόνο, ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ ἐκμίσθωση τῶν ἀναπαραγωγικῶν λειτουργιῶν τῆς γυναίκας εἶναι ἕνα ἐπάγγελμα καὶ ὅτι οἱ παρένθετες τὸ ἀναλαμβάνουν ἔπειτα ἀπὸ δική τους ἐπιλογή. Ἡ ἄποψη αὐτὴ προϋποθέτει λογικὰ μιὰ ἄλλη θέση, ὅτι δηλαδὴ τὸ σῶμα μου, τὰ ὄργανά μου, οἱ λειτουργίες μου εἶναι ἰδιοκτησία μου καὶ ὅτι, ἑπομένως, μποροῦν νὰ καταστοῦν ἀντικείμενα οἰκονομικῆς συναλλαγῆς καὶ νὰ εἰσαχθοῦν στὴν ἀγορά.

Ἐντούτοις, ἡ θέση αὐτὴ εἶναι ἀστήρικτη καὶ σαθρή. Μπορῶ νὰ νοήσω τὸν ἑαυτό μου καὶ νὰ ὑπάρξω ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ σπίτι καὶ τοὺς ζωγραφικοὺς πίνακες ποὺ ἔχω στὴν ἰδιοκτησία μου. Δὲν μπορῶ ὅμως νὰ ὑπάρξω ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ σῶμα μου. Σκέφτομαι, αἰσθάνομαι καὶ ζῶ μέσα ἀπὸ τὸ σῶμα μου καὶ τίποτε δὲν μπορεῖ νὰ τὸ ἀλλάξει αὐτό. Ὁ Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς (7ος αἱ.)  γράφει ὅτι «ὁ ἄνθρωπος εἶναι τὸ ὅλον αὐτοῦ», ὑπονοώντας ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι αὐτὸ τὸ ἀδιάσπαστο καὶ τὸ ἀδιαχώριστο, ἐνῶ ὁ Γάλλος φιλόσοφος Μορὶς Μερλὸ-Ποντὶ ἰσχυρίζεται ὅτι εἴμαστε τὸ σῶμα μας. Ἡ ἄποψη ὅτι τὰ ὄργανά μας καὶ οἱ βιολογικές μας λειτουργίες εἶναι ἰδιοκτησία μας ὑπάγεται σὲ μιὰ οἰκονομίστικη καπιταλιστικὴ πολιτικὴ ἡ ὁποία θέλει, μέσῳ ποικίλων πρακτικῶν, νὰ ἐντάξει τὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο στοὺς κανόνες τῆς ἀγορᾶς καὶ ἔτσι νὰ τὸν χειραγωγήσει ἐντελῶς.

Β. Ἡ ἄποψη ὅτι ἡ παρένθετη γυναίκα ἐλεύθερα καὶ αὐτόνομα ἀποφασίζει νὰ ἐκμισθώσει τὶς ἀναπαραγωγικές της λειτουργίες εἶναι ἐπίσης ἁπλοϊκή. Διότι, πρῶτον, ὅπως ἀναφέρθηκε, οἱ παρένθετες γυναῖκες προέρχονται κατὰ κανόνα ἀπὸ τὶς ἀναπτυσσόμενες χῶρες, ἔχουν λάβει ἐλάχιστη ἢ καθόλου ἐκπαίδευση καὶ ἔχουν πολὺ χαμηλὴ αὐτοεκτίμηση. Ἔτσι πέφτουν εὔκολα θύματα ἐκμετάλλευσης τῶν ἑταιρειῶν ποὺ ἀναζητοῦν νὰ ἐκμισθώσουν παρένθετες γιὰ νὰ ἱκανοποιήσουν τὶς ἐπιθυμίες τῶν πλούσιων Αὐστραλῶν καὶ Ἀμερικανῶν πελατῶν τους.

Δεύτερον, διότι ἡ αὐτονομία, ὅπως χρησιμοποιεῖται στὸ παραπάνω ἐπιχείρημα, εἶναι προβληματική. Ἡ ἠθικὴ αὐτονομία δὲν εἶναι ἕνα ἁπλὸ «θέλω» ἢ «δὲν θέλω». Κάτι τέτοιο θὰ ἦταν μιὰ αὐθαίρετη ἐπιλογή. Ἡ ἠθικὴ αὐτονομία, σύμφωνα μὲ τὸν Κάντ, περιλαμβάνει μιὰ ἐπιλογὴ ἡ ὁποία διέπεται ἀπὸ καθολικοὺς ἠθικοὺς νόμους. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι δὲν μπορῶ νὰ ἐπιλέξω νὰ χρησιμοποιήσω τὸν ἑαυτό μου –πρωτίστως– ἀλλὰ οὔτε καὶ τοὺς ἄλλους μόνο ὡς μέσο ἀλλὰ συγχρόνως καὶ ὡς σκοπό. Διότι μιὰ τέτοια μεταχείριση τοῦ ἑαυτοῦ μου (ἢ τῶν ἄλλων) ἀναιρεῖ τὴν ἠθική μου αὐτονομία (τὴν αὐτονομία τους) καὶ μὲ (τοὺς) ὑποβιβάζει στὴν κατάσταση τοῦ πράγματος, παραβιάζοντας τὴν ἀξιοπρέπειά μου (τους) ποὺ ὡς αὐτόνομα ὄντα ἔχουμε.

Ἐντούτοις, αὐτὸ ἀκριβῶς κάνει ἡ ἐμπορικὴ παρένθετη μητέρα, ὅταν ἀποφασίζει, ὑποτίθεται αὐτόνομα, νὰ ἐκμισθώσει τὶς ἀναπαραγωγικές της λειτουργίες. Στὴν πραγματικότητα, ἡ ἴδια ἐλεύθερα πραγματοποιεῖ μιὰ πτυχὴ τοῦ ἑαυτοῦ της, δηλαδὴ αὐτόνομα ἀναιρεῖ τὴν ἠθική της αὐτονομία. Γιὰ τὸν λόγο αὐτό, ὁρισμένοι φιλόσοφοι ἔχουν μιλήσει γιὰ «ἀντίφαση» ἢ «παραδοξότητα» τῆς αὐτονομίας.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, κάποιοι ἄλλοι φιλόσοφοι, ἀκολουθῶντας τὸν Μάρξ, κάνουν λόγο γιὰ ἕνα εἶδος «ἠθικῆς ἀλλοτρίωσης». Αὐτὸ ποὺ ἐννοοῦν ἀκριβῶς εἶναι ἡ ψυχολογικὴ κατάσταση ἐκείνη τὴν ὁποία βιώνει ἡ παρένθετη ὅταν προσποιεῖται ὅτι αὐτὸ ποὺ ἐκμισθώνει δὲν εἶναι τὸ δικό της σῶμα οὔτε οἱ δικές της λειτουργίες. Περαιτέρω δέ, ἔχει τὴν ψευδαίσθηση ὅτι ἡ πράξη αὐτὴ τὴν ὁποία κάνει –ἡ κυοφορία ἑνὸς παιδιοῦ τὸ ὁποῖο μετὰ τὴ γέννησή του θὰ παραδώσει στοὺς γενετικούς του γονεῖς– εἶναι μιὰ πράξη ποὺ τῆς εἶναι ἀδιάφορη. Κάνει ἁπλῶς τὴ δουλειά της. Στὴν πραγματικότητα, ὅμως, ἡ παρένθετη  δένεται συναισθηματικὰ μὲ τὸ παιδὶ ποὺ κυοφορεῖ καὶ ὑποφέρει συναισθηματικὰ ὅταν τὸ παραδίδει στοὺς γονεῖς του. Συχνὰ μάλιστα ἀρνεῖται νὰ τὸ παραδώσει. Ἐντούτοις, ἡ ἴδια ἔχει καταδικάσει τὸν ἑαυτό της στὸ νὰ μὴ νιώθει τὰ συναισθήματά της, ἂν πρόκειται νὰ συνεχίσει νὰ ἐργάζεται ὡς παρένθετη. 

Γιὰ περαιτέρω μελέτη

Ε. Καλοκαιρινοῦ, «Εἶναι οἱ ρίζες τῆς ἠθικῆς καὶ δικαϊκής  αὐτοκατανόησής μας ὑπὸ ἀπειλή;  Οἱ ἀπόψεις τοῦ Jurgen Habermas γιὰ τὶς γενετικὲς τεχνολογίες». Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Εἰσαγωγὴ στὴ Βιοηθική: Ἱστορικὲς καὶ συστηματικὲς προσεγγίσεις», Σ. Δεληβογιατζῆς καὶ Ε. Καλοκαιρινοῦ (ἐπιμ.), Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 191-206.  

Ε. Καλοκαιρινοῦ, «Τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος; Ἢ, γιατί τὸ ἔμβρυο in vitro δὲν εἶναι ὑλικὸ ποὺ χρησιμοποιοῦμε;». Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ὁ ἄνθρωπος καὶ οἱ τεχνικὲς τῆς ἰατρικῶς ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς», Ε. Καλοκαιρινοῦ, Ε. Πρωτοπαπαδάκης καὶ Τρ. Ζέλκα (ἐπιμ.), Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 89-110.

M. Sandel, «Τί δὲν μπορεῖ νὰ ἀγοράσει τὸ χρῆμα», Ἀθήνα, Πόλις, μτφρ. Μ. Μητσός, 2016.

* Ἡ κ. Ἑλένη Καλοκαιρινοῦ εἶναι ἀναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας τοῦ ΑΠΘ, συγγραφέας τοῦ βιβλίου «From Meta-Ethics to Ethics: An Overview of R. M. Hare’s Moral Philosophy», Peter Lang, Frankfurt am Main 2011.