Ιωαννου Κ. Αγγελοπουλου
«Ἡ περὶ ἀγγέλων διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας»
Κοινωνία 45 (2002) 235-241
1. Ὀνομασία καὶ ὕπαρξις τῶν ἀγγέλων
«Τὸ ὄνομα τῶν ἀγγέλων (ἑβρ. mal' ak) δὲ φανερώνει τὴ φύση, ἀλλὰ τὸ λειτούργημα τῶν ἀγγελιαφόρων. Οἱ ἄγγελοι εἶναι "λειτουργικὰ πνεύματα εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενα διὰ τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν" (Ἑβρ. 1,14)»[1].
Στὴν Βίβλο καὶ στὴν Παράδοσι τῆς Ἐκκλησίας μας ὑπάρχουν καὶ ἄλλες ὀνομασίες γιὰ τοὺς ἀγγέλους, ὅπως πνεύματα, ἀγαθὰ πνεύματα, δυνάμεις, πνευματικὲς δυνάμεις, κ.ἄ.
Ἡ ὕπαρξις τῶν ἀγγέλων θεμελιώνεται στὴν πίστι καὶ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ στὸ πλῆθος τῶν ἐμφανίσεων τῶν ἀγγέλων στὴν Π.Δ. καὶ στὴν Κ.Δ., ἀλλὰ καὶ στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας μας μέχρι τῶν ἡμερῶν μας.
2. Φύσις καὶ τάξεις τῶν ἀγγέλων
α. Κτίσματα τοῦ Θεοῦ. Κατὰ τὴν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας οἱ ἄγγελοι εἶναι κτίσματα, δημιουργήματα, τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Συμφώνως μὲ τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως πιστεύομε «εἰς ἕνα Θεόν, Πατέρα, Παντοκράτορα, Ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καὶ ἀοράτων». Ὑπὸ τὴν λέξι ἀοράτων ὑποκρύπτεται ὁ πνευματικὸς κόσμος, τὸν ὁποῖο ἐδημιούργησε ὁ Θεὸς πρὸ τῆς δημιουργίας τοῦ ὑλικοῦ κόσμου. Κατὰ τὴν ρητὴ διαβεβαίωσι τῆς Κ.Δ. «ἐν αὐτῷ (τῷ Κυρίῳ) ἐκτίσθη τὰ πάντα ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ ἐπὶ τῆς γῆς, τὰ ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα, εἴτε θρόνοι εἴτε κυριότητες εἴτε ἀρχαὶ εἴτε ἐξουσίαι· τὰ πάντα δι' αὐτοῦ καὶ εἰς αὐτὸν ἔκτισται· καὶ αὐτός ἐστιν πρὸ πάντων καὶ τὰ πάντα ἐν αὐτῷ συνέστηκεν»[2].
Ἡ δημιουργία τοῦ πνευματικοῦ κόσμου ἔγινε πρὸ τῆς δημιουργίας τοῦ ὑλικοῦ σύμπαντος, ἀφοῦ οἱ ἀσώματοι δυνάμεις δὲν εἶχαν ἀνάγκη ὑπάρξεως τοῦ ὑλικοῦ χώρου γιὰ τὴν ὕπαρξί τους. Στὴν Π.Δ. δὲν ἀποκαλύπτεται ὁ τρόπος γενέσεως τῶν ἀγγέλων, ἀλλὰ προϋποτίθεται ἡ ὕπαρξίς των πρὸ τῆς δημιουργίας τοῦ ὑλικοῦ κόσμου, μὲ τὸ χωρίο: «ὅτε ἐγεννήθησαν ἄστρα, ᾔνεσάν με φωνῇ μεγάλῃ πάντες ἄγγελοί μου»[3]. Κατὰ τὸν ἱερὸ Δαμασκηνό: «Τινὲς μὲν οὖν φασιν, ὅτι πρὸ πάσης κτίσεως ἐγένοντο, ὡς ὁ θεολόγος λέγει Γρηγόριος· "Πρῶτον ἐννοεῖ τὰς ἀγγελικὰς δυνάμεις καὶ οὐρανίους, καὶ τὸ ἐννόημα ἔργον ἦν"· ἕτεροι δέ, ὅτι μετὰ τὸ γενέσθαι τὸν πρῶτον οὐρανόν. Ὅτι δὲ πρὸ τῆς τοῦ ἀνθρώπου πλάσεως, πάντες ὁμολογοῦσιν. Ἐγὼ δὲ τῷ θεολόγῳ Γρηγορίῳ συντίθεμαι· ἔπρεπε γὰρ πρῶτον τὴν νοερὰν οὐσίαν κτισθῆναι καὶ οὕτω τὴν αἰσθητὴν καὶ τότε ἐξ ἀμφοτέρων τὸν ἄνθρωπον»[4].
Οἱ ἄγγελοι δημιουργοῦνται, ὅπως καὶ σύμπασα ἡ κτίσις, ἐξ οὐκ ὄντων, ἀπὸ μὴ προϋπάρχουσα ὕλη· ὁ Θεὸς «τῶν ἀγγέλων ἐστὶ ποιητὴς καὶ δημιουργὸς ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι παραγαγὼν αὐτούς, κατ' οἰκείαν εἰκόνα κτίσας αὐτοὺς φύσιν ἀσώματον, οἷόν τι πνεῦμα ἢ πῦρ ἄυλον»[5]. Ἀπὸ τὴν μαρτυρία αὐτὴ τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ διδασκόμαστε ὅτι καὶ οἱ ἄγγελοι ἐδημιουργήθησαν κατ' εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, δηλ. κατὰ τὸ Πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, «ὅς ἐστιν εἰκὼν τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου»[6]. Ἔχουν δηλ. καὶ οἱ ἄγγελοι τὰ θεῖα χαρακτηριστικά, ὅπως καὶ οἱ ἄνθρωποι, κυρίως τὸ λογικὸ καὶ τὸ αὐτεξούσιο. Κατὰ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ οἱ ἄνθρωποι, ὡς ψυχοσωματικὰ ὄντα, ἔχουν περισσότερο τὸ «κατ’ εἰκόνα» ἀπὸ ὅσο τὸ ἔχουν οἱ πνευματικὲς δυνάμεις. «Οὐ κατὰ τοῦτο μόνον μᾶλλον τῶν ἀγγέλων ὁ ἄνθρωπος κατ' εἰκόνα πεποίηται Θεοῦ, ὅτι συνεκτικήν τε καὶ ζωοποιὸν ἔχει δύ|ναμιν ἐν ἑαυτῷ, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ ἄρχειν. Ἔστι γὰρ ἐν τῇ τῆς καθ' ἡμᾶς ψυχῆς φύσει τὸ μὲν ἡγεμονικόν τε καὶ ἀρχικόν, τὸ δὲ φύσει δουλεῦόν τε καὶ ὑπήκοον, θέλησις, ὄρεξις, αἴσθησις καὶ ἁπλῶς ὅσα μετὰ τὸν νοῦν τῷ νῷ συνεκτίσθη παρὰ Θεοῦ, κἂν ἡμεῖς, ἔστιν ἐφ' ὧν φιλαμαρτήμονι γνώμῃ, μὴ τοῦ Θεοῦ καὶ παντοκράτορος μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῦ προσόντος ἡμῖν ἐμφύτως αὐτοκράτορος ἀφηνιάζωμεν. Ὁ μέντοι Θεὸς διὰ τὸ ἐν ἡμῖν ἀρχικόν, καὶ τῆς γῆς ἁπάσης παρέσχε τὴν κυριότητα. Ἄγγελοι δὲ συνεζευγμένον σῶμα οὐκ ἔχουσιν, ὡς καὶ ὑπεζευγμένον ἔχειν τῷ νῷ. Τὴν δὲ νοερὰν θέλησιν, οἱ μὲν ἐκπεσόντες διηνεκῶς κέκτηνται πονηράν, οἱ δὲ ἀγαθοὶ διηνεκῶς ἀγαθὴν καὶ ἡνιόχου μηδαμῶς δεομένην. Τὸ δ' ἐπίγειον κράτος, ὁ μὲν πονηρὸς οὐκ εἶχεν, ἀλλ' ἥρπασεν. Ὅθεν δῆλον ὡς οὐκ ἄρχων ἐκτίσθη τῆς γῆς. Οἱ δὲ ἀγαθοὶ τῶν ἀγγέλων ἐπισκοπεῖν τὰ κατ' αὐτὴν ὑπὸ τοῦ παντοκράτορος προσετάχθησαν μετὰ τὴν ἡμῶν ἔκπτωσιν καὶ διὰ ταύτην τῆς ἀξίας, εἰ καὶ μὴ παντελῆ, διὰ φιλανθρωπίαν καθαίρεσιν. Τὰ γὰρ ὅρια τῶν ἀγγέλων, ὡς ὁ Μωϋσῆς ἐν τῇ ᾠδῇ φησιν, ἔστησεν ὁ Θεός, ὅτε διεμέριζεν ἔθνη· ὁ δὲ διαμερισμὸς οὗτος μετὰ τὸν Κάϊν καὶ τὸν Σὴθ ἐγεγόνει, τῶν μὲν ἐκ τοῦ Κάϊν καλουμένων ἀνθρώπων, τῶν δ' ἐκ τοῦ Σὴθ καταγομένων υἱῶν Θεοῦ κεκλημένων, διαμερίζοντος ἐμοὶ δοκεῖν ἔκτοτε τοῦ ὀνόματος καὶ προκαταγγέλοντος τὸ γένος, ἐξ οὗ σάρκα λήψεσθαι ἔμελλεν ὁ τοῦ Θεοῦ μονογενὴς υἱός»[7].
Ὁ λόγος δημιουργίας τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων ἦταν ἡ μετάδοσις τῆς ζωῆς καὶ τῆς μακαριότητος, τὴν ὁποία ἐβίωνε ἡ Ἁγία Τριὰς καὶ σὲ ἄλλα λογικὰ καὶ αὐτεξούσια κτίσματα. Διδάσκει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος: «Ἐπεὶ δὲ οὐ ἤρκει τῇ ἀγαθότητι τοῦτο, τὸ κινεῖσθαι μόνον τῇ ἑαυτῇ θεωρίᾳ, ἀλλ’ ἔδει χεθῆναι τὸ ἀγαθὸν καὶ ὁδεῦσαι, ὡς πλείονα εἶναι τὰ εὐεργετούμενα (τοῦτο γὰρ τῆς ἄκρας ἦν ἀγαθότητος), πρῶτον μὲν ἐννοεῖ τὰς ἀγγελικὰς δυνάμεις καὶ οὐρανίους· καὶ τὸ ἐννόημα ἔργον ἦν, Λόγῳ συμπληρούμενον καὶ Πνεύματι τελειούμενον. Καὶ οὕτω ὑπέστησαν λαμπρότητες δεύτεραι, λειτουργοὶ τῆς πρώτης λαμπρότητος»[8].
β. Χαρακτηριστικὰ τῆς φύσεώς των. Οἱ ἄγγελοι ἔχουν κάποια χαρακτηριστικά, τὰ ὁποῖα τοὺς διαφοροποιοῦν ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους. Εἶναι ἀσώματοι, ἀεικίνητοι, αὐτεξούσιοι, κατὰ χάριν ἀθάνατοι, διαθέτοντες μεγαλύτερα γνῶσι ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους, ἀλλὰ ὄχι παγγνωσία.
Κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων «Ἄγγελος τοίνυν ἐστὶν οὐσία νοερά, ἀεικίνητος, αὐτεξούσιος, ἀσώματος, Θεῷ λειτουργοῦσα, κατὰ χάριν ἐν τῇ φύσει τὸ ἀθάνατον εἰληφυῖα, ἧς οὐσίας τὸ εἶδος καὶ τὸν ὅρον μόνος ὁ κτίστης ἐπίσταται. Ἀσώματος δὲ λέγεται καὶ ἄυλος, ὅσον πρὸς ἡμᾶς· πᾶν γὰρ συγκρινόμενον πρὸς Θεὸν τὸν μόνον ἀσύγκριτον παχύ τε καὶ ὑλικὸν εὑρίσκεται, μόνον γὰρ ὄντως ἄυλον τὸ θεῖόν ἐστι καὶ ἀσώματον»[9].
Ἡ φύσις – οὐσία τῶν ἀγγέλων εἶναι ἀπερινόητος γιὰ τὸν ἀνθρώπινο νοῦ. «Ἐπὶ μὲν οὖν τούτων τῶν νοητῶν ἀγγέλων οὐκ ἔστιν ὅλως οὐδὲ κατ’ ἐπίνοιαν τὴν οὐσίαν αὐτῶν νοῆσαι, οὔτ’ εἶδος, οὔθ’ ἥντινα οὖν μορφήν τε φυσικὴν καὶ σχῆμα ὡς κἀπὶ τῆς θείας οὐσίας καὶ φύσεως κἂν ὑπέρκειται αὐτῶν ἀπειράκις ἀπείρως, ὡς καὶ πάντων ἐξίσης τῶν ὄντων καθάπερ οἱ θεολόγοι φασί»[10]. Δὲν γνωρίζομε τὴν οὐσία τῶν ἀγγέλων: «Διά τοι τοῦτο οὐδὲν περὶ τῆς αὐτῶν οὐσίας καὶ φύσεως φαμέν, ὥσπερ οὐδ’ ἐπὶ τῆς θείας καὶ ἀκτίστου καὶ ἁπλῆς τί τὴν οὐσίαν ἐστὶν ἀλλ’ ὅτι ἔστιν ὡς οἱ θεοφάντορες τεθεολογήκασι»[11].
Οἱ ἄγγελοι ἐδημιουργήθησαν ἐξ ἀρχῆς ἀγαθοί, ἀλλὰ ὡς κτιστὰ καὶ αὐτεξούσια ὄντα εἶχαν τὸ τρεπτόν, βάσει τοῦ ὁποίου ἕνα μέρος τῶν ἀγγέλων ἀπεσκίρτησε ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ μετεμορφώθη στοὺς πονηροὺς δαίμονες. «Ἔστι τοίνυν φύσις λογικὴ νοερά τε καὶ αὐτεξούσιος, τρεπτὴ κατὰ γνώμην ἤτοι ἐθελότρεπτος· πᾶν γὰρ κτιστὸν καὶ τρεπτόν, μόνον δὲ τὸ ἄκτιστον ἄτρεπτον, καὶ πᾶν λογικὸν αὐτεξούσιον. Ὡς μὲν οὖν λογικὴ καὶ νοερὰ αὐτεξούσιός ἐστιν, ὡς δὲ κτιστὴ τρεπτή, ἔχουσα ἐξουσίαν καὶ μένειν καὶ προκόπτειν ἐν τῷ ἀγαθῷ καὶ ἐπὶ τὸ χεῖρον τρέπεσθαι»[12]. Μετὰ τὴν ἀποστασία τῶν δαιμόνων οἱ ἄγγελοι (καθὼς καὶ οἱ πονηροὶ δαίμονες) ἐπαγιώθησαν στὴν κατάστασί των. «Δυσκίνητοι πρὸς τὸ κακὸν ἀλλ' οὐκ ἀκίνητοι, νῦν δὲ καὶ ἀκίνητοι, οὐ φύσει ἀλλὰ χάριτι καὶ τῇ τοῦ μόνου ἀγαθοῦ προσεδρείᾳ»[13].
Οἱ ἄγγελοι ἂν καὶ ἀσώματοι εἶναι περιγραπτοί. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι «ὅτε γάρ εἰσιν ἐν τῷ οὐρανῷ, οὔκ εἰσιν ἐν τῇ γῇ, καὶ εἰς τὴν γῆν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἀποστελλόμενοι οὐκ ἐναπομένουσιν ἐν τῷ οὐρανῷ». Δὲν εἶναι δηλ. πανταχοῦ παρόντες, ὅπως εἶναι τὸ Ἅγιο Πνεῦμα. Σημειώνει ὁ μέγας Βασίλειος: «Τῶν μὲν οὖν ἄλλων ἑκάστη δυνάμεων ἐν περιγραπτῷ τόπῳ τυγχάνειν πεπίστευται. Ὁ γὰρ τῷ Κορνηλίῳ ἐπιστὰς ἄγγελος, οὐκ ἦν ἐν ταὐτῷ καὶ παρὰ τῷ Φιλίππῳ, οὐδὲ ὁ ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου τῷ Ζαχαρίᾳ διαλεγόμενος, κατὰ τὸν αὐτὸν καιρὸν καὶ ἐν οὐρανῷ τὴν οἰκείαν στάσιν ἐπλήρου. Τὸ μέντοι Πνεῦμα ὁμοῦ τε ἐν Ἀββακοὺμ ἐνεργεῖν καὶ ἐν Δανιὴλ ἐπὶ τῆς Βαβυλωνίας πεπίστευται· καὶ ἐν τῷ καταρράκτῃ εἶναι μετὰ Ἱερεμίου καὶ μετὰ Ἰεζεκιὴλ ἐπὶ τοῦ Χοβάρ»[14]. Ἀκόμη θεωροῦνται ὡς ἀόριστοι, δηλ. μὴ περιοριζόμενοι ἀπὸ τὴν ὕλη: «Οὐ περιορίζονται δὲ ὑπὸ τειχῶν καὶ θυρῶν καὶ κλείθρων καὶ σφραγίδων»[15].
Ὡς πρὸς τὸ ζήτημα τῆς ἀναπαραγωγῆς καὶ τοῦ πολλαπλασιασμοῦ τῶν ἀγγέλων γνωρίζομε μόνον ὅτι δὲν ὑπάρχει ἡ διάκρισις τῶν φύλων καὶ ὁ γάμος. Κατὰ κάποιον πνευματικὸ τρόπο ἀναπαρήχθησαν καὶ πολλαπλασιάσθησαν. «Μύριαι μυριάδες ἀγγέλων λειτουργοῦσι τῷ Θεῷ, χίλιαι χιλιάδες ἀρχαγγέλων παρεστᾶσιν αὐτῷ, καὶ οὐδεὶς τούτων γέγονεν ἐκ διαδοχῆς, οὐδὲ ἐκ τόκων καὶ ὠδίνων καὶ συλλήψεως»[16], διδάσκει ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος.
γ. Τάξεις - τάγματα τῶν ἁγίων ἀγγέλων. Στὴν Ἁγία Γραφὴ ἀναφέρονται ἐννέα τάγματα ἀγγέλων. Πατερικὸ κείμενο ὑπὸ τὴν ἐπωνυμία τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγείτου ἐσυστηματοποίησε τὴν διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς περὶ τῶν τάξεων τῶν ἀγγέλων καὶ διδάσκει γιὰ τρεῖς τριάδες ἁγίων δυνάμεων. Τὰ ἐννέα τάγματα τῶν ἀγγέλων εἶναι: ἑξαπτέρυγα Σεραφίμ, πολυόμματα Χερουβίμ, Θρόνοι - Κυριότητες, Δυνάμεις, Ἐξουσίαι - Ἀρχαί, Ἀρχάγγελοι, Ἄγγελοι.
Συμφώνως μὲ τὸ κείμενο τοῦ ἁγίου Διονυσίου ὑπάρχει μία ἱεραρχία τῶν πνευματικῶν δυνάμεων. Οἱ πλησιέστερες δυνάμεις πρὸς τὸν Θεὸ βλέπουν τὴν δόξα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, καθ' ὅσον δύνανται, φωτίζονται, ἁγιάζονται καὶ φωτίζουν τὴν ἑπομένη τριάδα τῶν πνευματικῶν δυνάμεων, ἡ ὁποία μὲ τὴν σειρά της, μετέχουσα τῆς δόξης καὶ τοῦ ἀκτίστου θείου φωτός, φωτίζει καὶ χορηγεῖ αὐτὸ στὴν τελευταία τριάδα τῶν ἁγίων δυνάμεων. Οἱ ἅγιοι ἄγγελοι «ἔξωθεν τῆς οὐσίας τὸν ἁγιασμὸν ἐκ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἔχοντες», «διαφέροντες δὲ ἀλλήλων τῷ φωτισμῷ καὶ τῇ στάσει, εἴτε πρὸς τὸν φωτισμὸν τὴν στάσιν ἔχοντες ἢ πρὸς τὴν στάσιν τοῦ φωτισμοῦ μετέχοντες, καὶ ἀλλήλους φωτίζοντες διὰ τὸ ὑπερέχον τῆς τάξεως ἢ φύσεως. Δῆλον δέ, ὡς οἱ ὑπερέχοντες τοῖς ὑποβεβηκόσι μεταδιδόασι τοῦ τε φωτισμοῦ καὶ τῆς γνώσεως»[17].
Ἡ ἐγγυτέρα πρὸς τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὶς πνευματικὲς δυνάμεις εἶναι ἡ τάξις τῶν ἁγίων ἀγγέλων, ἀπὸ τὸ ὄνομα τῆς ὁποίας ὠνομάσθηκε τὸ σύνολο τῶν πνευματικῶν δυνάμεων.
Ὀνόματα ἀγγέλων ἀναφέρει ἡ Βίβλος τὰ ἑξῆς τρία: Μιχαήλ (=τίς ὡς ὁ Θεός), Γαβριὴλ (= ὁ ἥρως τοῦ Θεοῦ) καὶ Ραφαήλ (=ὁ Θεὸς ἰάσεται).
3. Ζωὴ καὶ ἔργο τῶν ἀγγέλων
α. Δοξολογία καὶ θεωρία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Τὸ κύριο ἔργο τῶν ἁγίων ἀγγέλων εἶναι ἡ συνεχὴς δοξολογία καὶ ἡ θέα τῆς δόξης τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Οἱ ἄγγελοι παραμένουν «ὁρῶντες Θεὸν κατὰ τὸ ἐφικτὸν αὐτοῖς καὶ ταύτην τροφὴν ἔχοντες», «ἐν οὐρανῷ διατρίβουσι καὶ ἓν ἔργον ἔχουσι ὑμνεῖν τὸν Θεὸν καὶ λειτουργεῖν τῷ θείῳ αὐτοῦ θελήματι»[18].
β. Ἀποστολὲς τῶν ἀγγέλων. Τὸ δευτερεῦον ἔργο τῶν ἁγίων ἀγγέλων εἶναι ἡ ἐκπλήρωσις τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ. Οἱ ἄγγελοι ἀποστέλλονται ὑπὸ τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν κόσμο, γιὰ τὴν ἐκπλήρωσι συγκεκριμμένων ἀποστολῶν. Ἀνάμεσα στὶς ἀποστολές, τὶς ὁποῖες μᾶς φανερώνει ἡ Βίβλος, εἶναι καὶ ἡ προστασία ἀνθρώπων, ἐθνῶν, φύσεως. Σημειώνει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος: «Καίτοι γε ἄγγελοι πολλάκις ἐνεχειρίσθησαν ἔθνη διάφορα· ἀλλ’ οὐδὲ εἷς αὐτῶν τὸ ἔθνος, ὃ ἐνεπιστεύθη, οὕτως ᾠκονόμησεν, ὡς Παῦλος τὴν οἰκουμένην ἅπασαν»[19]. Καὶ ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης διδάσκει ὅτι ἕκαστο πιστὸ ἔθνος προστατεύεται ἀπὸ φύλακα ἄγγελο: «ἑκάστῳ δὲ ὅλῳ πιστῷ ἔθνει εἷς ἄγγελος εἰς πρόνοιαν ὑπὸ Θεοῦ παραδέδωται· Ἔστησε, γάρ, φησίν, ὅρια ἐθνῶν κατὰ ἀριθμὸν ἀγγέλων Θεοῦ»[20].
γ. Συμβολὴ τῶν ἀγγέλων στὴν θεία Οἰκονομία. Ἡ ἀποστολὴ τῶν ἀγγέλων πρὸς τὴν ἀνθρωπότητα φαίνεται κατ' ἐξοχὴν ἀπὸ τὶς ἐπεμβάσεις καὶ πράξεις τους σὲ ὅλο τὸ φάσμα τοῦ σχεδίου τῆς θείας Οἰκονομίας. Ὡς θεία Οἰκονομία ὀνομάζομε τὶς πράξεις τοῦ Παναγάθου Θεοῦ γιὰ τὴν ἐξοικονόμησι τῆς σωτηρίας στοὺς ἀνθρώπους. Κύρια στάδια τῆς θείας Οἰκονομίας εἶναι ἡ πρόσκλησις ἑνὸς ἀνθρώπου τοῦ Ἀβραάμ, ἡ δημιουργία ἑνὸς λαοῦ τοῦ Θεοῦ (τοῦ Ἰσραήλ), ἡ φανέρωσις τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ στὸν λαὸ αὐτὸ μέσῳ τοῦ μωσαϊκοῦ Νόμου καὶ τῶν Προφητῶν, ἡ προσδοκία γιὰ τὴν ἔλευσι τοῦ Χριστοῦ καὶ ὁλόκληρος ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Θεανθρώπου.
Σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ στάδια τῆς θείας Οἰκονομίας βλέπομε τὶς ἐπεμβάσεις καὶ τὶς ἀποστολὲς τῶν ἀγγέλων πρὸς τοὺς ἀνθρώπους. Σᾶς θυμίζω μερικές: θυσία τοῦ Ἀβραάμ, σωτηρία τοῦ Λὼτ στὰ Σόδομα, πάλη τοῦ Ἰακὼβ μὲ τὸν ἄγγελο, τιμωρὸς ἄγγελος στὴν Αἴγυπτο, ἀποκαλύψεις στοὺς προφῆτες τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ κ.ἄ. Στὴν Π.Δ. παρουσιάζεται συχνὰ ὁ Θεὸς ὡς ἕνας μονάρχης τῆς ἀνατολῆς, τοῦ ὁποίου τὰ μέλη τῆς αὐλῆς εἶναι οἱ ἄγγελοι[21]. Σημειώνομε ὅτι «οἱ παλαιὲς βιβλικὲς διηγήσεις ἀναφέρουν ἐπίσης ἕναν Ἄγγελο τοῦ Γιαχβὲ (Γεν. 16,13· 22,11· Ἐξ. 3,2· Κρ. 2,1), ποὺ δὲν εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸ Γιαχβέ, ὅταν ἐμφανίζεται ἐδῶ κάτω μὲ ὁρατὴ μορφὴ (Γεν. 16,13· Ἐξ. 3,2): ὁ Θεός, "φῶς οἰκῶν ἀπρόσιτον" (1 Τιμ. 6,16), δὲ γίνεται ν' ἀφήσει τοὺς ἀνθρώπους νὰ δοῦν τὸ πρόσωπόν του (Ἐξ. 33,20)»[22].
Στὴν ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ βλέπομε τοὺς ἀγγέλους νὰ συμμετέχουν (δοξολογικῶς, ἀγαπητικῶς καὶ μὲ ἀπορία γιὰ τὴν κένωσι τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ) σὲ ὅλες τὶς φάσεις αὐτοῦ. (Εὐαγγελισμὸς τῆς Θεοτόκου, Γέννησις, Προσκύνησις τῶν Μάγων, Φυγὴ εἰς Αἴγυπτον, Βάπτισις τοῦ Χριστοῦ, Προσευχὴ στὴν Γεθσημανῆ, Σταύρωσις, Ταφή, Ἀνάστασις, Ἀνάληψις).
Σημειώνομε δύο πατερικὰ κείμενα. Τὸ πρῶτο ἀναφέρεται στὴν ἀπορία τῶν ἀγγέλων κατὰ τὴν ταφὴ τοῦ Κυρίου. «Ὃν τὰ χερουβὶμ τρέμουσι, τοῦτον ἐπὶ τῶν ὤμων Ἰωσὴφ καὶ Νικόδημος φέρουσι, καὶ πᾶσαι αἱ τῶν ἀσωμάτων τάξεις ἐξίστανται. Ἦλθε γὰρ Ἰωσὴφ καὶ Νικόδημος· οὐκοῦν συνέδραμε πᾶς καὶ ὁ τῶν ἀγγέλων θεόδημος· καὶ προφθάνει χερουβίμ, καὶ συντρέχει σεραφίμ, καὶ συμβαστάζουσι θρόνοι, καὶ καλύπτουσι τὰ ἑξαπτέρυγα, καὶ φρίττουσι τὰ πολυόμματα, ὁρῶντα ἐν σαρκὶ Ἰησοῦν ἀόμματον, καὶ συγκαλύπτουσι δυνάμεις, καὶ ᾄδουσι αἱ ἀρχαί, καὶ φρίττουσιν αἱ τάξεις, καὶ ἐξίστανται πᾶσαι αἱ στρατιαὶ τῶν μεταρσίων ταγμάτων, καὶ θαμβούμεναι πρὸς ἑαυτὰς διαποροῦσι, καὶ λέγουσι· Τίς οὗτος ὁ φοβερὸς λόγος, καὶ φόβος, καὶ τρόμος, καὶ τρόπος; τί τοῦτο τὸ μέγα, καὶ παράδοξον, καὶ ἀκατάληπτον θέαμα; Ὁ ἄνω ἡμῖν τοῖς ἀσωμάτοις ὡς Θεὸς γυμνός, ἀθεώρητος, κάτω βροτοῖς γυμνὸς εὐθεώρητος»[23]. Τὸ δεύτερο περιγράφει τὴν δορυφορία τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων κατὰ τὴν κάθοδο τοῦ Χριστοῦ στὸν Ἅδη καὶ τὴν κατανίκησι τοῦ θανάτου. «Ὁ χθὲς τοίνυν οἰκονομικῶς τὰς λεγεῶνας τῶν ἀγγέλων παραιτούμενος, καὶ λέγων τῷ Πέτρῳ· Οὐ δύναμαι ἄρτι παραστῆσαι πλείους ἢ δώδεκα λεγεῶνας ἀγγέλων, σήμερον θεοπρεπῶς ὁμοῦ τε καὶ πολεμικῶς, καὶ δεσποτικῶς κάτεισι κάτω τοῦ ᾅδου καὶ θανάτου· καὶ τύραννον διὰ θανάτου τὰς ἀθανάτους τῶν ἀσωμάτων στρατευμάτων καὶ ταγμάτων ἀοράτων οὐ δώδεκά τινας λεγεῶνας, ἀλλὰ μυρίας μυριάδας καὶ χιλίας χιλιάδας ἔχων ἀγγέλων, ἐξουσιῶν, θρόνων ἀθρόνων, ἑξαπτερύγων, ἀπτερύγων, πολυομμάτων, ἀομμάτων, οὐρανίων ταγμάτων ἅτε δὴ ἅτε ὡς οἰκεῖον Δεσπότην, καὶ βασιλέα προπεμπούσας, καὶ δορυφορούσας, καὶ τιμώσας Χριστόν· οὐ συμμάχους· ἄπαγε! Ποίας γὰρ καὶ συμμαχίας ὁ παντοδύναμος ἐπιδέεται Χριστός; Ἀλλ' ὀφειλούσας ὁμοῦ καὶ φιλούσας τῷ ἑαυτῶν ἀεὶ παρίστανται Δεσπότῃ τῷ Θεῷ φερέγγειοί τινες δορυφόροι, ὁπλῖται καὶ σκηπτοῦχοι λαμπροὶ τῆς θείας ὀξεῖς δεσποτικῆς σκηπτουχίας, νεύματι μόνῳ σπουδῇ τῷ θείῳ τάχει ἀλλήλας προφθανούσας, ὁμοῦ εἰς ἔργον ἀγούσας τῇ κελεύσει τὴν πρᾶξιν, καὶ τῇ νίκῃ κατεστεμμένας πρὸς ἐχθρῶν καὶ παρανόμων παρατάξεις»[24].
4. Ἄγγελοι καὶ Ἐκκλησία
α. Οἱ ἄγγελοι ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας. Μὲ τὴν ἐν τῷ κόσμῳ ἵδρυσι τῆς Ἐκκλησίας οἱ ἄγγελοι συναποτελοῦν μαζὶ μὲ τοὺς ἀνθρώπους τὰ μέλη αὐτῆς. Ὁ Χριστός, συμφώνως μὲ τὴν ἑρμηνεία ὡρισμένων Πατέρων, ἀφήνει τὰ ἐνενήκοντα ἐννέα πρόβατα (τοὺς ἀγγέλους) καὶ ἀναζητᾶ τὸ χαμένο πρόβατο (τοὺς ἀνθρώπους), γιὰ νὰ τὸ ἐντάξη στὴν ποίμνη του.
Οἱ ἄγγελοι τιμῶνται ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα μέλη τῆς Ἐκκλησίας, δηλ. τοὺς ἀνθρώπους, ὄχι διὰ τὸ ἀσώματο, ἀλλὰ διὰ τὸ ἅγιο: «Καὶ γὰρ καὶ τοὺς ἀγγέλους διὰ τοῦτο θαυμάζω, ὅτι κατηξιώθησαν τοιαύτης τιμῆς, οὐχ ὅτι ἀσώματοι ἔτυχον ὄντες· ἐπεὶ καὶ ὁ διάβολος ἀσώματός τέ ἐστι καὶ ἀόρατος, ἀλλ’ ὅμως πάντων ἐστὶν ἀθλιώτερος, ἐπειδὴ τῷ ποιήσαντι προσέκρουσε Θεῷ»[25].
Κατὰ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ὁ Θεὸς ἑνοῦται καὶ μὲ τοὺς ἁγίους ἀγγέλους κατὰ συγκατάβασιν: «Ὅτι δὲ οὐχ ἡμῖν μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἐπουρανίοις ἀγγέλοις συγκαταβαίνων ἑνοῦται ὁ Θεός, ὁ ἅγιος Μακάριος πάλιν ἡμᾶς διδάξει, ‘διὰ χρηστότητα, λέγων, ‘ἄπειρον συσμικρύνει ἑαυτὸν ὁ μέγας καὶ ὑπερούσιος, τοῦ δυνηθῆναι τοῖς νοεροῖς αὐτοῦ κτίσμασι συγκραθῆναι, ψυχαῖς ἁγίων φημὶ καὶ ἀγγέλοις, ἵνα καὶ αὐτοῖς γένοιτο ζωῆς ἀθανάτου τῇ αὐτοῦ θεότητι μετασχεῖν’»[26].
Οἱ ἅγιοι συναγωνίζονται σὲ τιμὴ καὶ δόξα τοὺς ἀγγέλους, ἐπειδὴ κάποιοι ἀπὸ αὐτοὺς, ὅπως ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ζοῦσαν ἰσάγγελο βίο: «καὶ γὰρ ἐν γῇ βαδίζων, [Παῦλος] ὡς μετὰ ἀγγέλων περιπολῶν, οὕτως ἔπραττεν ἅπαντα· καὶ σώματι θνητῷ συνδεδεμένος, τὴν ἐκείνων καθαρότητα ἐπ|εδείκνυτο, καὶ ἀνάγκαις τοσαύταις ὑποκείμενος, ἐφιλονίκει τῶν ἄνω δυνάμεων μηδὲν ἔλαττον φανῆναι»[27]. Καὶ συνεχίζει ὁ χρυσορρήμων πατήρ: «Καὶ ταῦτα οὐκ ἀγγέλους ὑβρίζων λέγω, μὴ γένοιτο, ἀλλὰ δεικνύς, ὅτι δυνατὸν ἄνθρωπον ὄντα μετ’ ἐκείνων εἶναι, καὶ ἐγγὺς αὐτῶν ἑστάναι»[28].
β. Φύλαξ ἄγγελος ἑνὸς ἑκάστου χριστιανοῦ. Κατὰ τὴν πίστι τῆς Ἐκκλησίας μας ἕκαστος χριστιανὸς ἀποκτᾶ ἀπὸ τὴν στιγμὴ τῆς βαπτίσεώς του φύλακα ἄγγελο, ἐφ' ὅρου ζωῆς. Κατὰ τὴν διδασκαλία τοῦ Κυρίου μας ἕκαστος ἄνθρωπος, ἀκόμη καὶ ὁ πλέον ἄσημος ἔχει φύλακα ἄγγελο. «Ὁρᾶτε μὴ καταφρονήσητε ἑνὸς τῶν μικρῶν τούτων· λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι οἱ ἄγγελοι αὐτῶν ἐν οὐρανοῖς διὰ παντὸς βλέπουσι τὸ πρόσωπον τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς»[29]. Καὶ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος σημειώνει ὅτι φύλακα ἄγγελο ἔχουν ὄχι μόνον οἱ ἁπλοῖ χριστιανοί, οἱ ἰδιῶτες, ἀλλὰ πολλῷ μᾶλλον οἱ κατέχοντες ὑπευθύνους θέσεις ἡγέτες: «Εἰ γὰρ τοῖς τὸν ἴδιον βίον οἰκονομοῦσι, καὶ οὐδὲν τῶν κοινῶν πράττουσιν, ἄγγελοι παρὰ τοῦ τῶν ὅλων Δεσπότου εἰσὶ δεδομένοι φύλακες, καθὼς καί τις φησίν· Ὁ ἄγγελος ὁ ῥυόμενός με ἐκ νεότητός μου· πολλῷ μᾶλλον ἐπὶ τῶν τὴν οἰκουμένην ἐγχειρισθέντων καὶ τηλικοῦτον βασταζόντων ὄγκον δωρεῶν, πάρεισιν αἱ δυνάμεις αἱ ἄνω»[30].
Οἱ ἄγγελοι συναγωνίζονται μὲ τὸν χριστιανὸ καὶ τὸν βοηθοῦν στὸν ἁγιασμό του. Ὅπως οἱ πονηροὶ δαίμονες προσπαθοῦν νὰ ἑλκύσουν τὸν ἄνθρωπο στὴν ἁμαρτία, ἔτσι καὶ οἱ ἀγαθοὶ ἄγγελοι ἀγωνίζονται νὰ διαφυλάξουν τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ τεχνάσματα τοῦ διαβόλου, νὰ τὸν ὠθήσουν στὴν μετάνοια καὶ στὴν ἐπιστροφή του στὴν ἐν Χριστῷ ζωή· «ἑκάστῳ τῶν ἀνθρώπων πάρεισι δύο ἄγγελοι, ὁ μὲν τῆς δικαιοσύνης, ὁ δὲ τῆς ἀδικίας, καὶ ἐὰν μὲν ἀνατείλῃ ἡμῶν ἐπὶ τὴν καρδίαν τὰ ἀγαθά, δηλονότι ὁμιλεῖ ἡμῖν ὁ ἄγγελος τοῦ Θεοῦ· ὅταν δὲ ἀναβῇ ἡμῶν ἐπὶ τὴν καρδίαν τὰ φαῦλα, ὁμιλεῖ ἡμῖν ὁ ἄγγελος τοῦ διαβόλου»[31]. Κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων κάθε φορὰ ποὺ ἁμαρτάνομε στενοχωροῦμε πλὴν τοῦ ἀπαθοῦς Θεοῦ καὶ τὸν φύλακα ἄγγελό μας, τὸν ἀπομακρύνομε κατὰ κάποιον τρόπο· «ὡς γὰρ τὰς μελίσσας καπνὸς φυγαδεύει, καὶ τὰς περιστερὰς ἀπελαύνει δυδωδία· οὕτω καὶ τὸν φύλακα τῆς ζωῆς ἡμῶν ἄγγελον ἡ πολύδακρυς καὶ δυσώδης ἀφίστησιν ἁμαρτία»[32]. Ἐνῷ κάθε φορὰ ποὺ μετανοοῦμε «γίνεται χαρὰ ἐνώπιον τῶν ἀγγέλων τοῦ Θεοῦ ἐπὶ ἑνὶ ἁμαρτωλῷ μετανοοῦντι»[33].
γ. Οἱ ἄγγελοι στὴν λατρεία. Κατὰ τὴν πίστι καὶ τὴν ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας οἱ ἄγγελοι παρίστανται καὶ συμμετέχουν σὲ ὅλες τὶς ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας καὶ κυρίως κατὰ τὴν τέλεσι τῆς θείας Εὐχαριστίας. Στὸ βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως ὑπάρχει ἡ εἰκὼν τῆς οὐρανίου θείας Λειτουργίας[34], ἀντίγραφο τῆς ὁποίας τελοῦμε σὲ ἑκάστη εὐχαριστιακὴ σύναξι τῆς Ἐκκλησίας μας ἐπὶ τῆς γῆς. Οἱ ἄγγελοι δορυφοροῦν τὸν Χριστὸ στὴν ἄνοδο Του στὸν Γολγοθᾶ, στὴν Σταύρωσι καὶ στὴν Ἀνάστασι, ποὺ διαδραματίζομε στὴν θεία Λειτουργία. Οἱ ἄγγελοι προσκυνοῦν καὶ παρίστανται πέριξ τοῦ καθαγιασμένου ἄρτου καὶ οἴνου, δηλ. αὐτοῦ τοῦ Σώματος καὶ τοῦ Αἵματος τοῦ Θεανθρώπου. (Σὲ ψυχοφελὲς βιβλίο ἀναφέρεται περιστατικὸ ἁγίου ἱερομονάχου, ὁ ὁποῖος δὲν ἐτέλει τι τῆς Λειτουργίας ὀρθῶς. Ἐλεχθεὶς ὑπὸ τοῦ ἐπισκόπου, ἐπετίμησε τὸν ἄγγελόν του, ὁ ὁποῖος τοῦ ἀπήντησε ὅτι δὲν τοῦ ἐπιτρέπεται νὰ παρεμβαίνη στὴν τέλεσι τῆς θείας Λειτουργίας ὑπὸ τῶν ἱερέων!).
Κατὰ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητὴ ἡ ψαλμωδία τοῦ τρισαγίου ὕμνου ἐξομοιώνει τοὺς πιστοὺς μὲ τοὺς ἁγίους ἀγγέλους: «Ἡ δὲ γινομένη τρισσὴ τοῦ ἁγιασμοῦ τῆς θείας ὑμνολογίας ἐκβόησις παρὰ παντὸς τοῦ πιστοῦ λαοῦ, τὴν πρὸς τὰς ἀσωμάτους καὶ νοερὰς δυνάμεις κατὰ τὸ μέλλον φανησομένην ἕνωσίν τε καὶ ἰσοτιμίαν παραδηλοῖ, καθ’ ἣν συμφώνως ταῖς ἄνω δυνάμεσι, διὰ ταυτότητα τῆς ἀτρέπτου περὶ Θεὸν ἀεικινησίας, τρισὶν ἁγιασμοῖς ὑμνεῖν τε καὶ ἁγιάζειν τὴν τρισυπόστατον μίαν θεότητα διδαχθήσεται τῶν ἀνθρώπων ἡ φύσις»[35].
Οἱ ἄγγελοι διαβιβάζουν τὶς προσευχὲς τῶν πιστῶν στὴν Παναγία Τριάδα, στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο καὶ σὲ ὅλους τοὺς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας. Μάλιστα κατὰ μία πατερικὴ μαρτυρία πολλὰ ἀπὸ τὰ θαύματα καὶ τὶς ἐμφανίσεις τῶν ἁγίων εἶναι ἀγγελοφάνειες. «Αἱ ἐν τοῖς ναοῖς καὶ σωροῖς τῶν ἁγίων γινόμεναι ἐπισκιάσεις καὶ ὀπτασίαι οὐ διὰ τῶν ψυχῶν τῶν ἁγίων γίνονται, ἀλλὰ δι' ἀγγέλων ἁγίων μετασχηματιζομένων εἰς τὸ εἶδος τῶν ἁγίων. Πῶς γάρ, εἰπέ μοι, μία οὖσα ψυχὴ τοῦ μακαρίου Πέτρου ἢ Παύλου δύναται κατ' αὐτὴν τὴν ῥοπὴν ἐν τῇ μνήμῃ αὐτοῦ ἐπιφανῆναι ἐν χιλίοις ναοῖς αὐτοῦ, ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ; τοῦτο γὰρ οὔτε ἄγγελος εἷς δύναται ποιῆσαί ποτε. Μόνου γὰρ τοῦ Θεοῦ ἐστιν ἐν δυσὶ τόποις καὶ ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ ἐν αὐτῇ τῇ ῥοπῇ εὑρίσκεσθαι. Ἐπεὶ καὶ αὐταὶ αἱ νοεραὶ δυνάμεις ἀπολιμπάνονται πάντως τῆς ἐν οὐρανοῖς δοξολογίας, ἡνίκα δ' ἂν ἀποστέλλωνται εἰς διακονίαν ἐπὶ τῆς γῆς»[36].
Στὸ Ἀπόδειπνο, μία βραδυνὴ ἀκολουθία τῆς Ἐκκλησίας μας, ὑπάρχει καὶ εἰδικὴ εὐχὴ γιὰ τὸν φύλακα τῆς ζωῆς μας ἡμῶν ἄγγελο.
δ. Μέλλουσα συναπόλαυσις τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ ὑπὸ ἀνθρώπων καὶ ἀγγέλων. Ὁ Κύριος πρόκειται νὰ ἔλθη γιὰ δευτέρα φορὰ ἐπὶ τῆς γῆς ἐν ὅλῃ τῇ δόξῃ Αὐτοῦ, ἀκολουθούμενος ὑπὸ πλῆθος ἀγγέλων[37]. Ἐνώπιον τῶν ἁγίων ἀγγέλων καὶ τῶν ἁγίων θὰ γίνη ἡ μέλλουσα κρίσις τῶν ἀνθρώπων καὶ ἡ κατάταξίς των στὸν Παράδεισο ἢ στὴν Κόλασι.
Ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν, ἡ μέλλουσα αἰώνιος ζωή, θὰ εἶναι κατάστασις ἀλήκτου δόξης τῶν μετανοησάντων ἀνθρώπων τοῦ Θεοῦ, θέα τοῦ Θεοῦ τὸ κατὰ δύναμιν, τρυφὴ καὶ ἡδονὴ ἀτέλεστος. Σὲ αὐτὴν τὴν κατάστασι θὰ συνυπάρχουν οἱ ἅγιοι μετὰ τῶν ἀγγέλων, θὰ συναπολαμβάνουν τῶν ἀγαθῶν τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, θὰ ἔχουν γίνη μία ποίμνη μὲ ἕνα ποιμένα[38].
[1] «Ἄγγελοι», Λεξικὸ Βιβλικῆς Θεολογίας (Ἀθήνα: Ἄρτος Ζωῆς, 1980), στ. 16.
[2] Κολ. 1: 16-17.
[3] Ἰὼβ 38: 7.
[4] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 48).
[5] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 45).
[6] Κολ. 1: 15.
[7] Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κεφάλαια ἑκατὸν πεντήκοντα 62 (Συγγράμματα, τόμ. Ε´, σ. 70-71).
[8] Γρηγορίου Θεολόγου, Εἰς τὰ Θεοφάνια (ΛΗ΄), 9 (ΒΕΠ 60, 67).
[9] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 45).
[10] Φιλοθέου Σηλυβρίας, Λόγος εἰς τὴν σύναξιν τῶν ἁγίων ἀγγέλων καὶ ἀσωμάτων, 5 Θεολογία 53 (1982), σ. 284.
[11] Φιλοθέου Σηλυβρίας, Λόγος εἰς τὴν σύναξιν τῶν ἁγίων ἀγγέλων καὶ ἀσωμάτων, 5 Θεολογία 53 (1982), σ. 284.
[12] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 46).
[13] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 47).
[14] Μ.Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, 54 (ΒΕΠ 52,278).
[15] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 46).
[16] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Περὶ παρθενίας, 14 (PG 48, 544).
[17] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 47).
[18] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 47).
[19] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Παῦλον, ὁμιλία Β’ (PG 50, 482).
[20] Θεοδώρου Στουδίτου, Λόγος ΣΤ’, Εἰς τὴν σύναξιν τῶν οὐρανίων ταγμάτων, 2 (PG 99, 732- 733).
[21] «Ἄγγελοι», Λεξικὸ Βιβλικῆς Θεολογίας (Ἀθήνα: Ἄρτος Ζωῆς, 1980), στ. 17.
[22] «Ἄγγελοι», Λεξικὸ Βιβλικῆς Θεολογίας (Ἀθήνα: Ἄρτος Ζωῆς, 1980), στ. 17.
[23] Ἐπιφανίου Κύπρου (ψευδ.), Εἰς τὴν θεόσωμον ταφὴν τοῦ Κυρίου (ΒΕΠ 77,148).
[24] Ἐπιφανίου Κύπρου (ψευδ.), Εἰς τὴν θεόσωμον ταφὴν τοῦ Κυρίου (ΒΕΠ 77,151-152).
[25] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Παῦλον, ὁμιλία Ζ’ (PG 50, 510).
[26] Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπὲρ ἡσυχαζόντων, 1, 3, 47 (Συγγράμματα, τόμ. Α’, σ. 458). Πρβλ. Σταύρου Γιαγκάζογλου, Κοινωνία θεώσεως (Ἀθήνα: Δόμος, 2001), σ. 58, ὑπσμ. 70.
[27] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Παῦλον, ὁμιλία Β’ (PG 50, 481-482).
[28] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Παῦλον, ὁμιλία Β’ (PG 50, 482).
[29] Ματθ. 18: 10.
[30] Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Παῦλον, ὁμιλία Ζ’ (PG 50, 509).
[31] Ὠριγένους, Εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν, ὁμιλία ΙΒ’ (ΒΕΠ 15, 32).
[32] Συμεὼν Μεταφραστοῦ, Περὶ ἁμαρτίας, 2 (ΒΕΠ 57,236).
[33] Λουκ. 15: 10. Πρβλ. 15: 7: «χαρὰ ἐν τῷ οὐρανῷ ἔσται».
[34] Ἀποκ. 4: 8-11.
[35] Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Μυσταγωγία, ΙΘ΄, 1 (ΕΠΕ 14, 120).
[36] Μ. Ἀθανασίου (ἀμφιβ.), Πρὸς Ἀντίοχον ἄρχοντα, 26 (ΒΕΠ 35,107).
[37] Ματθ. 25: 31: «Ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ καὶ πάντες οἱ ἄγγελοι μετ' αὐτοῦ, τότε καθίσει ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ».
[38] Ἰω. 10: 16.
