Ιωαννου Κ. Αγγελοπουλου
«Ἡ ὀντολογικὴ διάστασις τῆς ὀρθοδόξου Ἠθικῆς»
Κοινωνία 47 (2004) 251-260
1. Εἰσαγωγὴ
Ἠθικὴ ὀνομάζομε εἴτε τὶς ἀρχὲς καὶ ἀξίες, οἱ ὁποῖες διέπουν καὶ καθοδηγοῦν τὴν ζωή, τὸν πρακτικὸ βίο, ἑνὸς ἑκάστου καθὼς καὶ κοινωνιῶν ὁλοκλήρων, εἴτε τὸν ἐπιστημονικὸ κλάδο (τῆς θεολογίας, τῆς φιλοσοφίας, τῆς κοινωνιολογίας, τῆς ψυχολογίας, κ.ἄ.), ὁ ὁποῖος μελετᾶ αὐτὲς τὶς ἀρχὲς καθὼς καὶ τὴν συμπεριφορὰ τοῦ ἀνθρώπου στὴν καθ' ἡμέραν ζωή του. Ἡ φιλοσοφικὴ ἠθικὴ «ἀναλύει καὶ ἐρευνάει μὲ φιλοσοφικὲς μεθόδους τὰ ἠθικὰ γεγονότα»[1]· ἐνῷ «ἠθικὴ θεολογία ἢ χριστιανικὴ ἠθικὴ εἶναι ἡ ἐπὶ μέρους θεολογικὴ ἐπιστήμη, ἡ ὁποία ἐξετάζει συστηματικῶς τὸν τρόπον κατὰ τὸν ὁποῖον ζοῦν καὶ κυρίως κατὰ τὸν ὁποῖον πρέπει νὰ ζοῦν οἱ εἰς Χριστὸν πιστεύοντες»[2].
Φορεῖς τῶν διαφόρων ἠθικῶν ἀξιῶν μιᾶς κοινωνίας εἶναι συνήθως: ἡ οἰκογένεια τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία θέτει τὰ πρῶτα ἠθικὰ σπέρματα· τὸ σχολεῖο (ὅταν παρέχη καὶ ἠθικὴ μόρφωσι), ὡς ἡ ὠργανωμένη καὶ ἐλεγχομένη ἀπὸ τὴν πολιτεία ἠθικὴ διαπαιδαγώγησις τῶν νέων· ὁ εὐρύτερος κοινωνικὸς περίγυρος, αὐτὸ ποὺ ὀνομάζομε κοινωνία, καὶ ποὺ συνήθως διαχέει-διαφημίζει κάποιες ἠθικὲς ἀντιλήψεις καὶ στάσεις μέσῳ τῶν Μέσων Ἐνημερώσεως, τῶν θεαμάτων, κ.λπ.· οἱ θρησκεῖες καὶ ἰδιαιτέρως γιὰ τὴν χώρα μας ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία· οἱ φιλόσοφοι, διανοούμενοι καὶ καλλιτέχνες τῶν διαφόρων ἐποχῶν, μέσῳ τοῦ ἔργου τους.
Ὅλες οἱ ἐπὶ μέρους ἠθικὲς ἀντιλήψεις μποροῦν νὰ ἐνταχθοῦν σὲ κάποια συστήματα ἠθικῆς. Στὴν φιλοσοφία καὶ ψυχολογία ἔχομε δύο μεγάλα συστήματα: τὴν δεοντολογικὴ (κανονιστικὴ) ἠθικὴ καὶ τὴν ἠθικὴ τῆς εὐθύνης, μεταηθικὴ ἢ κριτικὴ ἠθική[3]. Ἡ μὲν δεοντολογικὴ ἠθικὴ ἔχει κάποιες ἀρχὲς συμφώνως πρὸς τὶς ὁποῖες θὰ πρέπει νὰ δρᾶ ὁ ἠθικῶς ζῶν ἄνθρωπος, ἐνῷ ἡ ἠθικὴ τῆς εὐθύνης ἀπορρίπτει τοὺς κανόνες ἠθικῆς καὶ θεωρεῖ ὅτι ἕκαστος ἄνθρωπος πρέπει νὰ ἀναλαμβάνη τὴν εὐθύνη γιὰ τὴν ἀνεύρεσι τοῦ ἠθικῶς δέοντος κάθε φορὰ καὶ σὲ κάθε περίπτωσι· ἀρνεῖται νὰ παράσχη ἠθικὰ συνταγολόγια. Μέσα στὰ δύο αὐτὰ μεγάλα καὶ ἀντίθετα συστήματα ὑπάρχουν πλῆθος ἠθικές, οἱ ὁποῖες ἐκλήθησαν εἴτε ἀπὸ τὸ ὄνομα τοῦ ἱδρυτοῦ τους, εἴτε ἀπὸ τὴν βασικὴ ἰδέα τὴν ὁποία ὑπεστήριξαν (π.χ. πλατωνικὴ ἠθική, ἡδονισμός, κ.λπ.).
Ἡ χριστιανικὴ ἠθικὴ στὴν οὐσία της δὲν μπορεῖ νὰ συγκαταριθμηθῆ[4] σὲ κάποιο εἶδος - σύστημα ἀνθρωπογενοῦς ἠθικῆς, ὡς ἀποκεκαλυμένη καὶ θεία ἠθική. Συχνὰ ὅμως ἡ χριστιανικὴ ἠθικὴ θεωρεῖται καὶ παρουσιάζεται (κυρίως στὰ κηρύγματα καὶ στὰ ψυχωφελῆ βιβλία) ὡς δεοντολογικὴ ἠθική, ἐπειδὴ περιέχει ἐντολές. Ἔτσι τὴν βλέπουν πολλοὶ χριστιανοί, οἱ ὁποῖοι προτρέπουν ἑαυτοὺς καὶ ἀλλήλους νὰ ζοῦν κατὰ τὰ "πρέπει" τῆς Ἐκκλησίας, χωρὶς ὅμως νὰ μποροῦν νὰ αἰτιολογήσουν αὐτὰ τὰ "πρέπει". Οἱ ἐντολὲς[5] τοῦ Χριστοῦ δὲν πρέπει νὰ ἐκλαμβάνωνται ὡς ἠθικοὶ κανόνες, ἀλλὰ ὡς ὁδηγίες ἀποκτήσεως καὶ διατηρήσεως τῆς ἀληθοῦς ζωῆς, δηλ. τῆς ζωῆς ἐν Χριστῷ καὶ ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ.
Ἡ χριστιανικὴ ἠθικὴ δὲν εἶναι στὴν οὐσία της (ὄχι στὴν ἐμφάνισί της) δεοντολογικὴ ἠθική, ἀλλὰ ὅπως θὰ δείξωμε κατωτέρω εἶναι ὀντολογικὴ ἠθική. Δηλ. πηγάζει ἀπὸ τὴν οὐσία, τὴν ὀντότητα, τὴν ὕπαρξι τοῦ χριστιανοῦ, ὁ ὁποῖος μέλος ὢν τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, ἐνεργεῖ ἐνσυνειδήτως καὶ ἑκουσίως ὡς κύτταρο καὶ μέλος τοῦ Χριστοῦ. Ὁ χριστιανὸς δὲν ζεῖ κατὰ Χριστὸν ἐπειδὴ πρέπει, ἀλλὰ ἐπειδὴ ζεῖ κατὰ Χριστὸν ἔχει αὐτὴ τὴν συγκεκριμένη βιωτὴ καὶ τὶς συγκεκριμένες ἀρχές. Οἱ ἠθικές του ἀρχὲς εἶναι προϊὸν τῆς ἐν Χριστῷ ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καὶ ἐμπειρίας καὶ παράγονται ἀπὸ τὶς ἀλήθειες τοῦ Χριστοῦ (δόγματα) καὶ συγχρόνως πιστοποιοῦν καὶ ἀποδεικνύουν τὴν ὀρθότητα αὐτῶν τῶν ἀληθειῶν (δογμάτων) ἐμπειρικῶς.
Ὁ ἠθικισμός, δηλ. ἡ ἐξωτερικὴ συμμόρφωσις πρὸς κάποια ἠθικὰ πρότυπα, ἀποτελεῖ ἀλλοίωσι τῆς ὀρθοδόξου ἠθικῆς καὶ αἵρεσι[6]. Ἡ ἐμμονὴ στὸ φαίνεσθαι καὶ ὄχι στὸ εἶναι τοῦ ἀνθρώπου, ἀποτελεῖ παραχάραξι τοῦ κηρύγματος τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ὁποῖος κατέκρινε ὅσο τίποτα ἄλλο τὴν ὑποκριτικὴ ἠθικὴ τῶν Φαρισαίων τῆς ἐποχῆς του[7]. Ἡ ὑπέρβασις τοῦ ἠθικισμοῦ γίνεται ὄχι μὲ τὴν ἀπόρριψι τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ, ὡς δῆθεν ἠθικιστικῶν κανόνων, ἀλλὰ μὲ τὴν συνειδητὴ καὶ ἀσκητικὴ προσπάθεια ἐγκεντρισμοῦ στὸ Σῶμα τοῦ ζῶντος Χριστοῦ, δηλ. τὴν Ἐκκλησία, καὶ ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου ὡς μέλους αὐτοῦ τοῦ Σώματος. Ἔτσι ἡ ζωὴ τοῦ χριστιανοῦ καθίσταται χριστοειδὴς καὶ θεοειδὴς καὶ ἡ ἠθική του εἶναι πλέον ὀντολογικὴ καὶ ὄχι δεοντολογική.
2. Ἡ ὀρθόδοξος ἠθικὴ θεμελιώνεται καὶ ἐκδηλώνεται ὀντολογικῶς
α. Στὴν ἀνθρωπολογία. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία διδάσκει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη ἀπὸ τὸν Τριαδικὸ Θεὸ «κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωσιν»[8] Αὐτοῦ. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐκ κατασκευῆς (πρὸ τῆς πτώσεως) ἐγνώριζε τὸ ἀγαθὸ καὶ μποροῦσε, ἐὰν ἤθελε καὶ ἐὰν ἔμενε πιστὸς στὸν Θεό, νὰ φθάση στὴν ἠθικὴ τελείωσί του, στὴν ὁμοίωσί του μὲ τὸν Θεό. Ἐδημιουργήθη ὁ ἄνθρωπος γιὰ νὰ ζῆ ἐν Θεῷ καὶ μετὰ τοῦ Θεοῦ. Μεγίστης σπουδαιότητος γιὰ τὴν ὀρθόδοξο ἠθικὴ ἔχει τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀρετὴ εἶναι κατὰ φύσιν, ἐνῷ ἡ ἁμαρτία[9] γίνεται παρὰ φύσιν τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος ἁμαρτάνει, ἕνεκα τοῦ αὐτεξουσίου του καὶ τῆς τρεπτότητός του· «πᾶν γὰρ κτιστὸν καὶ τρεπτόν, μόνον δὲ τὸ ἄκτιστον ἄτρεπτον, καὶ πᾶν λογικὸν αὐτεξούσιον. Ὡς μὲν οὖν λογικὴ καὶ νοερὰ (φύσις) αὐτεξούσιός ἐστιν, ὡς δὲ κτιστὴ τρεπτή, ἔχουσα ἐξουσίαν καὶ μένειν καὶ προκόπτειν ἐν τῷ ἀγαθῷ καὶ ἐπὶ τὸ χεῖρον τρέπεσθαι»[10]. Ἔτσι ὁ ἁμαρτάνων παραβαίνει τοὺς ὅρους τῆς φύσεώς του, ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὸν ὄντως ὄντα Τριαδικὸ Θεὸ καὶ ὁδηγεῖται στὸ μὴ ὂν τοῦ κακοῦ. «Ὅταν οὖν ἑκουσίως τι τῶν κτισμάτων ἀφηνιάσῃ καὶ παρήκοον τοῦ ποιήσαντος αὐτὸ γένηται, ἐν ἑαυτῷ συνεστήσατο τὴν κακίαν· κακία γὰρ οὐκ οὐσία τίς ἐστιν οὐδὲ οὐσίας ἰδίωμα, ἀλλὰ συμβεβηκὸς ἤτοι ἐκ τοῦ κατὰ φύσιν εἰς τὸ παρὰ φύσιν ἑκούσιος παρατροπή, ὅπερ ἐστὶν ἡ ἁμαρτία»[11]. Γιατὶ «κακὸν ... ἔξω τῆς προαιρέσεως ἐφ' ἑαυτοῦ κείμενον οὐκ ἔστιν»[12].
Ὁ ἱερὸς συγγραφεὺς τῶν Ψαλμῶν ἐπισημαίνει τὴν διαφθορὰ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, μετὰ τὴν πτῶσι: «ἄνθρωπος ἐν τιμῇ ὢν οὐ συνῆκεν, παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσιν τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς»[13]. Κατὰ συνέπεια ὅ,τι θεωροῦν οἱ μεταπτωτικοὶ ἄνθρωποι ὡς φυσικὸ καὶ φυσιολογικὸ γιὰ τὸν ἄνθρωπο, συμφώνως πρὸς τὴν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, δὲν εἶναι τοιοῦτο. Κατὰ φύσιν ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη γιὰ νὰ συσχετίζεται ἐλευθέρως καὶ ἐν ἀγάπῃ πρὸς τὸν κτίσαντα αὐτὸν Τριαδικὸ Θεό. Παρὰ φύσιν εἶναι ἡ ἀπομάκρυνσις τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ἡ ἐπακολουθήσασα ἁμαρτία. Αὐτὸ χρειάζεται νὰ τὸ ἔχωμε κατὰ νοῦν γιατὶ κατὰ τὰ λόγια τοῦ ἀποστόλου Παύλου «ἐξ ὑμῶν αὐτῶν ἀναστήσονται ἄνδρες λαλοῦντες διεστραμμένα τοῦ ἀποσπᾶν τοὺς μαθητὰς ὀπίσω αὐτῶν»[14]. Θὰ ἐγερθοῦν πολλοὶ λαλοῦντες ψευδῆ καὶ διεστραμμένα στοὺς ἀνθρώπους καὶ θὰ προσπαθήσουν νὰ παρασύρουν καὶ τοὺς ἐκλεκτούς. Κατὰ τὰ λόγια τοῦ Κυρίου μας: «ἐγερθήσονται ... ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται καὶ δώσουσιν σημεῖα μεγάλα καὶ τέρατα ὥστε πλανῆσαι, εἰ δυνατόν, καὶ τοὺς ἐκλεκτούς»[15]. Παραδείγματα ὑπάρχουν πάμπολλα ἀπὸ τὴν ἐποχή μας, ὅπου πολλοὶ προσπαθοῦν νὰ πείσουν μὲ συλλογισμοὺς καὶ σοφιστεῖες ὅτι π.χ. ἡ ὁμοφυλοφιλία, ἢ ὁ πανσεξουαλισμὸς δὲν κατακρίνονται ἀπὸ τὴν χριστιανικὴ ἠθική.
β. Στὴν Χριστολογία. Ἡ Χριστολογία τῆς Ἐκκλησίας μας διδάσκει ὅτι ἡ ἕνωσις τῆς θείας καὶ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ἐν τῷ ἑνὶ προσώπῳ τοῦ Χριστοῦ ἐπέφερε τὴν σωτηρία καὶ τὴν θέωσι τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως. Ἡ ἀναληφθεῖσα ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ ἀνθρωπίνη φύσις ἐθεώθη καὶ εἰσήχθη ἐν τοῖς δεξιοῖς τοῦ Πατρὸς μετὰ τὴν Ἀνάληψι τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ. Ὁ Κύριός μας μὲ ὁλόκληρο τὸ σωτηριῶδες ἔργο Του μᾶς ἔδωσε τὴν δωρεὰ τῆς καινῆς δημιουργίας· γι' αὐτὸ «εἴ τις ἐν Χριστῷ καινὴ κτίσις»[16]. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς προτρέπει: «ἀποθέσθαι ὑμᾶς κατὰ τὴν προτέραν ἀναστροφὴν τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον τὸν φθειρόμενον κατὰ τὰς ἐπιθυμίας τῆς ἀπάτης, ἀνανεοῦσθαι δὲ τῷ πνεύματι τοῦ νοὸς ὑμῶν καὶ ἐνδύσασθαι τὸν καινὸν ἄνθρωπον τὸν κατὰ Θεὸν κτισθέντα ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ὁσιότητι τῆς ἀληθείας»[17]. Οἱ χριστιανοὶ «συνετάφημεν οὖν αὐτῷ [Χριστῷ] διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Χριστὸς ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ Πατρός, οὕτως καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν. εἰ γὰρ σύμφυτοι γεγόναμεν τῷ ὁμοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀναστάσεως ἐσόμεθα· τοῦτο γινώσκοντες ὅτι ὁ παλαιὸς ἄνθρωπος συνεσταυρώθη, ἵνα καταργηθῇ τὸ σῶμα τῆς ἁμαρτίας, τοῦ μηκέτι δουλεύειν ἡμᾶς τῇ ἁμαρτίᾳ· ὁ γὰρ ἀποθανὼν δεδικαίωται ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας. εἰ δὲ ἀπεθάνομεν σὺν Χριστῷ, πιστεύομεν ὅτι καὶ συζήσομεν αὐτῷ, εἰδότες ὅτι Χριστὸς ἐγερθεὶς ἐκ νεκρῶν οὐκέτι ἀποθνῄσκει, θάνατος αὐτοῦ οὐκέτι κυριεύει. ὃ γὰρ ἀπέθανεν, τῇ ἁμαρτίᾳ ἀπέθανεν ἐφάπαξ· ὃ δὲ ζῇ, ζῇ τῷ Θεῷ. οὕτως καὶ ὑμεῖς λογίζεσθε ἑαυτοὺς νεκροὺς μὲν τῇ ἁμαρτίᾳ ζῶντας δὲ τῷ Θεῷ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. Μὴ οὖν βασιλευέτω ἡ ἁμαρτία ἐν τῷ θνητῷ ὑμῶν σώματι εἰς τὸ ὑπακούειν ταῖς ἐπιθυμίαις αὐτοῦ, μηδὲ παριστάνετε τὰ μέλη ὑμῶν ὅπλα ἀδικίας τῇ ἁμαρτίᾳ, ἀλλὰ παραστήσατε ἑαυτοὺς τῷ Θεῷ ὡσεὶ ἐκ νεκρῶν ζῶντας καὶ τὰ μέλη ὑμῶν ὅπλα δικαιοσύνης τῷ Θεῷ. ἁμαρτία γὰρ ὑμῶν οὐ κυριεύσει· οὐ γάρ ἐστε ὑπὸ νόμον ἀλλὰ ὑπὸ χάριν. Τί οὖν; ἁμαρτήσωμεν, ὅτι οὐκ ἐσμὲν ὑπὸ νόμον ἀλλὰ ὑπὸ χάριν; μὴ γένοιτο. οὐκ οἴδατε ὅτι ᾧ παριστάνετε ἑαυτοὺς δούλους εἰς ὑπακοήν, δοῦλοί ἐστε ᾧ ὑπακούετε, ἤτοι ἁμαρτίας εἰς θάνατον ἢ ὑπακοῆς εἰς δικαιοσύνην; χάρις δὲ τῷ Θεῷ ὅτι ἦτε δοῦλοι τῆς ἁμαρτίας ὑπηκούσατε δὲ ἐκ καρδίας εἰς ὃν παρεδόθητε τύπον διδαχῆς, ἐλευθερωθέντες δὲ ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας ἐδουλώθητε τῇ δικαιοσύνῃ. Ἀνθρώπινον λέγω διὰ τὴν ἀσθένειαν τῆς σαρκὸς ὑμῶν. ὥσπερ γὰρ παρεστήσατε τὰ μέλη ὑμῶν δοῦλα τῇ ἀκαθαρσίᾳ καὶ τῇ ἀνομίᾳ εἰς τὴν ἀνομίαν, οὕτως νῦν παραστήσατε τὰ μέλη ὑμῶν δοῦλα τῇ δικαιοσύνῃ εἰς ἁγιασμόν. ὅτε γὰρ δοῦλοι ἦτε τῆς ἁμαρτίας, ἐλεύθεροι ἦτε τῇ δικαιοσύνῃ. τίνα οὖν καρπὸν εἴχετε τότε; ἐφ' οἷς νῦν ἐπαισχύνεσθε, τὸ γὰρ τέλος ἐκείνων θάνατος. νυνὶ δὲ ἐλευθερωθέντες ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας δουλωθέντες δὲ τῷ Θεῷ ἔχετε τὸν καρπὸν ὑμῶν εἰς ἁγιασμόν, τὸ δὲ τέλος ζωὴν αἰώνιον. τὰ γὰρ ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνατος, τὸ δὲ χάρισμα τοῦ Θεοῦ ζωὴ αἰώνιος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν»[18].
γ. Στὴν Ἐκκλησιολογία. Ὁ χριστιανὸς κατὰ τὴν διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἶναι μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ. «Καθάπερ γὰρ τὸ σῶμα ἕν ἐστιν καὶ μέλη πολλὰ ἔχει, πάντα δὲ τὰ μέλη τοῦ σώματος πολλὰ ὄντα ἕν ἐστιν σῶμα, οὕτως καὶ ὁ Χριστός· καὶ γὰρ ἐν ἐνὶ πνεύματι ἡμεῖς πάντες εἰς ἓν σῶμα ἐβαπτίσθημεν, εἴτε Ἰουδαῖοι εἴτε Ἕλληνες εἴτε δοῦλοι εἴτε ἐλεύθεροι, καὶ πάντες ἓν πνεῦμα ἐποτίσθημεν ... Ὑμεῖς δέ ἐστε σῶμα Χριστοῦ καὶ μέλη ἐκ μέρους»[19]. Κατὰ συνέπεια ὁ ἐνσυνείδητος καὶ ἀγωνιζόμενος χριστιανὸς ἐνεργεῖ καὶ ζεῖ ὡς μέλος καὶ μέρος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ· γι' αὐτὸ καὶ ἀποφεύγει τὴν ἁμαρτία: «οὐκ οἴδατε ὅτι τὰ σώματα ὑμῶν μέλη Χριστοῦ ἔστιν; ἄρας οὖν τὰ μέλη τοῦ Χριστοῦ ποιήσω πόρνης μέλη;»[20].
Ἐξ ἄλλου ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς διεκήρυξε ὅτι «ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος, ὑμεῖς τὰ κλήματα. ὁ μένων ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν αὐτῷ, οὗτος φέρει καρπὸν πολύν, ὅτι χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν»[21]. Ὁ χριστιανὸς ἐνεργεῖ στὴν καθημερινὴ ζωή του ὡς κλῆμα ἑνωμένο καὶ συνεχῶς τρεφόμενο ἀπὸ τὴν ἄμπελο, τὸν Χριστό.
Ὁ ἀπόστολος Παῦλος χρησιμοποιεῖ ὡς παράδειγμα τῆς ὀντολογικῆς (μυστικῆς) μεταβολῆς τοῦ χριστιανοῦ τὴν ἀγριέλαιο, ἡ ὁποία ἔγινε καλλιέλαιος διὰ τοῦ ἐγκεντρισμοῦ της στὸ ἅγιο Σῶμα τοῦ Κυρίου: «ἐκ τῆς κατὰ φύσιν ἐξεκόπης ἀγριελαίου καὶ παρὰ φύσιν ἐνεκεντρίσθης εἰς καλλιέλαιον»[22]. Κατὰ τὴν ἐμπειρία ὅλων μας τὸ ἀγαθὸ δένδρο παράγει ἀγαθοὺς καρποὺς καὶ τὸ σαπρὸ σαπρούς: «ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς. μήτι συλλέγουσιν ἀπὸ ἀκανθῶν σταφυλὰς ἢ ἀπὸ τριβόλων σῦκα; οὕτως πᾶν δένδρον ἀγαθὸν καρποὺς καλοὺς ποιεῖ, τὸ δὲ σαπρὸν δένδρον καρποὺς πονηροὺς ποιεῖ. οὐ δύναται δένδρον ἀγαθὸν καρποὺς πονηροὺς ποιεῖν οὐδὲ δένδρον σαπρὸν καρποὺς καλοὺς ποιεῖν. πᾶν δένδρον μὴ ποιοῦν καρπὸν καλὸν ἐκκόπτεται καὶ εἰς πῦρ βάλλεται. ἄρα γε ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς»[23]· καὶ κατὰ τὴν ρῆσι τοῦ ἁγίου Ἰακώβου «μὴ δύναται ... συκῆ ἐλαίας ποιῆσαι ἢ ἄμπελος σῦκα;»[24].
Ἕκαστος ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ἐνεργεῖ καὶ ἐκδηλώνει αὐτὸ ποὺ εἶναι· «ἐκ γὰρ τοῦ περισσεύματος τῆς καρδίας τὸ στόμα λαλεῖ»[25]. Κατ' ἀναλογία καὶ ὁ χριστιανὸς, ὡς μέλος τοῦ Χριστοῦ, ἐφ' ὅσον εἶναι ζωντανὸ καὶ συνδεδεμένο κύτταρο τοῦ Σώματός Του, παράγει καρποὺς ἀρετῶν καὶ ἁγιότητος. Αὐτὸς εἶναι ὁ κανὼν μὲ ἐξαίρεσι τὴν ὑποκρισία, τὸν ἠθικισμὸ καὶ εὐσεβισμό, δηλ. τὴν προβαλλομένη εὐσέβεια καὶ ἠθικότητα ἄνευ τῆς ἐσωτερικῆς οὐσίας καὶ προαιρέσεως. Ἡ ἠθικότης τοῦ χριστιανοῦ δὲν εἶναι ἐξωτερική, δὲν ἀφορᾶ κάποιους τύπους, ἀλλὰ εἶναι ζωὴ καὶ ἐκχύλισμα ζωῆς, ἡ ὁποία συντελεῖται ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἐντὸς ἡμῶν. «Ἡ ζωὴ ὑμῶν κέκρυπται σὺν τῷ Χριστῷ ἐν τῷ Θεῷ· ὅταν ὁ Χριστὸς φανερωθῇ, ἡ ζωὴ ὑμῶν, τότε καὶ ὑμεῖς σὺν αὐτῷ φανερωθήσεσθε ἐν δόξῃ». Γι' αὐτὸ «τὰ ἄνω ζητεῖτε, οὗ ὁ Χριστός ἐστιν... τὰ ἄνω φρονεῖτε, μὴ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς»[26].
Κατὰ τὴν διδασκαλία ἑνὸς παλαιοῦ ἐκκλησιαστικοῦ κειμένου οἱ χριστιανοὶ δὲν διαφέρουν ἐξωτερικῶς ἀπὸ τοὺς ὑπολοίπους ἀνθρώπους· ἡ διαφορά τους ἔγκειται στὸ πῶς βλέπουν καὶ προσεγγίζουν τοὺς ἀνθρώπους, τὶς καταστάσεις καὶ τὰ πράγματα. Εἶναι δηλ. διαφορὰ θεωρήσεως καὶ προαιρέσεως, ἐσωτερικὴ καὶ ὄχι ἐξωτερική. Σημειώνεται στὴν Ἐπιστολὴ πρὸς Διόγνητον: «Χριστιανοὶ γὰρ οὔτε γῇ οὔτε φωνῇ οὔτε ἔθεσι διακεκριμένοι τῶν λοιπῶν εἰσὶν ἀνθρώπων. οὔτε γάρ που πόλεις ἰδίας κατοικοῦσιν οὔτε διαλέκτῳ τινὶ παρηλλαμένῃ χρῶνται οὔτε βίον παράσημον ἀσκοῦσιν... κατοικοῦντες δὲ πόλεις Ἑλληνίδας τε καὶ βαρβάρους ὡς ἕκαστος ἐκληρώθη, καὶ τοῖς ἐγχωρίοις ἔθεσιν ἀκολουθοῦντες ἔν τε ἐσθῆτι καὶ διαίτῃ καὶ τῷ λοιπῷ βίῳ, θαυμαστὴν καὶ ὁμολογουμένως παράδοξον ἐνδείκυνται τὴν κατάστασιν τῆς ἑαυτῶν πολιτείας. πατρίδας οἰκοῦσιν ἰδίας, ἀλλ' ὡς πάροικοι· μετέχουσι πάντων ὡς πολῖται, καὶ πάνθ' ὑπομένουσιν ὡς ξένοι· πᾶσα ξένη πατρίς ἐστιν αὐτῶν, καὶ πᾶσα πατρὶς ξένη. γαμοῦσιν ὡς πάντες, τεκνογονοῦσιν· ἀλλ' οὐ ῥίπτουσι τὰ γεννώμενα. τράπεζαν κοινὴν παρατίθενται, ἀλλ' οὐ κοινήν. ἐν σαρκὶ τυγχάνουσιν, ἀλλ' οὐ κατὰ σάρκα ζῶσιν. ἐπὶ γῆς διατρίβουσιν, ἀλλ' ἐν οὐρανῷ πολιτεύονται. πείθονται τοῖς ὡρισμένοις νόμοις, καὶ τοῖς ἰδίοις βίοις νικῶσι τοὺς νόμους. ἀγαπῶσι πάντας, καὶ ὑπὸ πάντων διώκονται. ἀγνοοῦνται, καὶ κατακρίνονται· θανατοῦνται, καὶ ζωοποιοῦνται. πτωχεύουσι, καὶ πλουτίζουσι πολλούς· πάντων ὑστεροῦνται, καὶ ἐν πᾶσι περισσεύουσιν. ἀτιμοῦνται, καὶ ἐν ταῖς ἀτιμίαις δοξάζονται· βλασφημοῦνται, καὶ δικαιοῦνται. λοιδοροῦνται, καὶ εὐλογοῦσιν· ὑβρίζονται, καὶ τιμῶσιν. ἀγαθοποιοῦντες ὡς κακοὶ κολάζονται· κολαζόμενοι χαίρουσιν ὡς ζωοποιούμενοι. ὑπὸ Ἰουδαίων ὡς ἀλλόφυλοι πολεμοῦνται καὶ ὑπὸ Ἑλλήνων διώκονται, καὶ τὴν αἰτίαν τῆς ἔχθρας εἰπεῖν οἱ μισοῦντες οὐκ ἔχουσιν. Ἁπλῶς δ' εἰπεῖν, ὅπερ ἐστὶν ἐν σώματι ψυχή, τοῦτ' εἰσὶν ἐν κόσμῳ Χριστιανοί. ... οἰκεῖ μὲν ἐν τῷ σώματι ψυχή, οὐκ ἔστι δὲ ἐκ τοῦ σώματος· καὶ Χριστιανοὶ ἐν κόσμῳ οἰκοῦσιν, οὐκ εἰσὶ δὲ ἐκ τοῦ κόσμου. ἀόρατος ἡ ψυχὴ ἐν ὁρατῷ φρουρεῖται τῷ σώματι· καὶ Χριστιανοὶ γινώσκονται μὲν ὄντες ἐν τῷ κόσμῳ, ἀόρατος δὲ αὐτῶν ἡ θεοσέβεια μένει»[27].
δ. Στὴν Πνευματολογία. Ὁ χριστιανὸς καθίσταται διὰ τοῦ Βαπτίσματος "ναὸς" (=κατοικητήριο) καὶ ὄργανο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: «οὐκ οἴδατε ὅτι ναὸς Θεοῦ ἐστε καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν; εἴ τις τὸν ναὸν τοῦ Θεοῦ φθείρει, φθερεῖ τοῦτον ὁ Θεός· ὁ γὰρ ναὸς τοῦ Θεοῦ ἅγιός ἐστιν, οἵτινές ἐστε ὑμεῖς»[28]. Ἡ ζωή του πλέον ἔχει παραχωρηθεῖ στὶς θεῖες ἐνέργειες τοῦ Παναγίου Πνεύματος, ἑκουσίως, ὅπως ἕνα φύλλο ἀφήνεται στὸν ἄνεμο[29]. Γιὰ τὸν πραγματικὸ χριστιανὸ ἕνας δρόμος ζωῆς ὑπάρχει: τὸ «Πνεύματι περιπατεῖτε»[30] τοῦ ἀποστόλου Παύλου. Ὅλες οἱ κινήσεις του καθίστανται πλέον, ἑκουσίως, κινήσεις ἐνεργούμενες ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: σκέπτεται, ὁμιλεῖ, ἐργάζεται, ἐνεργεῖ παντοιοτρόπως, κινούμενος ὑπὸ τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ, ὡς οἰκειοθελὲς καὶ ἐνσυνείδητο ὄργανό Του. Γι' αὐτὸ ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς προτρέπει: «εἴτε οὖν ἐσθίετε εἴτε πίνετε εἴτε τι ποιεῖτε, πάντα εἰς δόξαν Θεοῦ ποιεῖτε»[31]. Καὶ ὁ ἴδιος ὁμολογεῖ: «ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός»[32]!
3. Ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου ὡς σκοπὸς τῆς ὀρθοδόξου ἠθικῆς
Πολλοὶ ἄνθρωποι νομίζουν ὅτι οἱ ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ περιορίζουν τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου· αὐτὸ εἶναι σφάλμα. Οἱ ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ ἐδόθησαν στοὺς ἀνθρώπους γιὰ νὰ ἀποκτήσουν οἱ ἄνθρωποι τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ζωὴ τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. «Τῇ ἐλευθερίᾳ ἡμᾶς Χριστὸς ἠλευθέρωσεν· στήκετε οὖν καὶ μὴ πάλιν ζυγῷ δουλείας ἐνέχεσθε»[33]. Οἱ ἐντολὲς μποροῦν νὰ παρομοιασθοῦν μὲ τοὺς κανόνες ὑγιεινῆς καθὼς καὶ μὲ τὶς ὁδηγίες γιὰ τὴν διατήρησι τῆς ὑγείας καὶ τῆς ζωῆς· εἶναι κανόνες ζωῆς καὶ ὄχι νομικὲς ἀπαγορεύσεις. Ὠθοῦν τὸν χριστιανὸ σὲ ἕνα αὐτοπεριορισμό, μὲ σκοπὸ τὴν μετοχὴ τῆς ζωῆς τοῦ Θεοῦ, τὴν μέθεξι τῶν θείων ἐνεργειῶν, τὴν ἀπόκτησι τῶν θείων ἀρετῶν. Ὁμοιάζουν μὲ τὰ σήματα τῆς τροχαίας, τὰ ὁποῖα προειδοποιοῦν γιὰ τοὺς πιθανοὺς κινδύνους. Τὸ οὐ κλέψεις, δὲν μᾶς περιορίζει ἁπλῶς ἀπὸ τὸ νὰ κλέψωμε, ἀλλὰ μᾶς προειδοποιεῖ ὅτι κλέπτοντας δὲν ἔχομε πλέον τὴν ζωὴ καὶ τὴν Χάρι τοῦ Θεοῦ μέσα μας· ἀπομακρυνόμαστε ἀπὸ τὸν Θεό, δηλ. τὴν πηγὴ τῆς ζωῆς καὶ ὑπάρξεώς μας καὶ ἀποθνήσκομε πνευματικῶς. Διδάσκει σχετικῶς ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «καθάπερ γὰρ ὁ χωρισμὸς τῆς ψυχῆς ἀπὸ τοῦ σώματος θάνατός ἐστι τοῦ σώματος, οὕτω ὁ χωρισμὸς τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τῆς ψυχῆς θάνατός ἐστι τῆς ψυχῆς· καὶ οὗτός ἐστι ὁ κυρίως θάνατος ὁ τῆς ψυχῆς»[34].
Ἡ τήρησις τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ ἔρχεται ὡς φυσικὴ ἀνταπόκρισις γιὰ τὸν ἀγαπῶντα τὸν Χριστὸ ἄνθρωπο. Ὁ Κύριος μᾶς εἶπε ὅτι «ἐὰν ἀγαπᾶτέ με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς τηρήσατε»[35]. Ἐξ ἀγάπης πρὸς τὸν εὐεργετήσαντα καὶ σώσαντα ἡμᾶς τηροῦμε τὶς ἐντολές Του, ὄχι ἐπειδὴ πρέπει (δεοντολογικῶς), ἀλλὰ ἐπειδὴ ἐνεργοῦμε ὡς μέλη τοῦ ἰδίου τοῦ Χριστοῦ (ὀντολογικῶς).
Ἡ ὀρθόδοξος ἠθικὴ ἀποσκοπεῖ στὸν ἁγιασμὸ τοῦ χριστιανοῦ. Ὁ Θεὸς ἐντέλλεται: «Ἅγιοι γίνεσθε, ὅτι ἐγὼ ἅγιός εἰμι»[36]. Καὶ ὁ χριστιανός, ἀγωνιζόμενος καὶ συνεργούσης τῆς θείας Χάριτος, ἀνταποκρίνεται. Ἁγιάζεται καὶ ὑπερβαίνει τὴν ἁμαρτία. Γι' αὐτὸ καὶ ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης τονίζει ὅτι «πᾶς ὁ γεγεννημένος ἐκ τοῦ Θεοῦ ἁμαρτίαν οὐ ποιεῖ ... οὐ δύναται ἁμαρτάνειν»[37]. Ὁ χριστιανὸς δὲν ἀποφεύγει τὴν ἁμαρτία γιατὶ ἔτσι πρέπει, ἀλλὰ γιατὶ ἐνεργῶν ὡς κύτταρο τοῦ Χριστοῦ δὲν μπορεῖ νὰ ἁμαρτήση. Ζεῖ «καθὼς πρέπει ἁγίοις»[38], ὄχι δεοντολογικῶς καὶ πολὺ περισσότερο ἠθικιστικῶς καὶ ὑποκριτικῶς, ἀλλὰ ὀντολογικῶς.
Ὁ χριστιανὸς ζῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἐν κοινωνίᾳ μετὰ τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, μετέχει τῶν ἀκτίστων θείων ἐνεργειῶν καὶ μέσῳ αὐτῶν ἁγιάζεται, καθαίρεται, φωτίζεται καὶ θεοῦται. Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ σκοπὸς τῆς ὀρθοδόξου ἠθικῆς· μιᾶς ἠθικῆς ποὺ ἀσχολεῖται καὶ ἀπευθύνεται στὸ εἶναι τοῦ ἀνθρώπου καὶ δὲν ἐνδιαφέρεται, ὅπως λανθασμένα νομίζουν μερικοί, γιὰ τὸ φαίνεσθαι καὶ τοὺς τύπους.
4. Τὸ αἰώνιο καὶ ἀναλλοίωτο τῆς ὀρθοδόξου ἠθικῆς
Ὡρισμένοι ἄνθρωποι ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ Ἐκκλησία πρέπει νὰ προσαρμόση τὴν ἠθική της στὴν σύγχρονο ἐποχή. Αὐτὸ εἶναι θεολογικὸ ἀτόπημα, ἐπειδὴ ἡ ὀρθόδοξος ἠθικὴ εἶναι αἰώνιος, ἀναλλοίωτος καὶ διαχρονική. Κατὰ τοὺς λόγους τοῦ Κυρίου μας: «ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσεται, οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσιν»[40]. Καὶ ἀλλοῦ τονίζει: «ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν· ἕως ἂν παρέλθῃ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, ἰῶτα ἓν ἢ μία κεραία οὐ μὴ παρέλθῃ ἀπὸ τοῦ νόμου, ἕως οὗ πάντα γένηται. ὃς ἐὰν οὖν λύσῃ μίαν τῶν ἐντολῶν τούτων τῶν ἐλαχίστων καὶ διδάξῃ οὕτως τοὺς ἀνθρώπους, ἐλάχιστος κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν· ὃς δ' ἂν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ, οὗτος μέγας κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν».
Ἡ ὀρθόδοξος ἠθικὴ παραμένει αἰώνιος καὶ ἀναλλοίωτος ἐπειδὴ εἶναι ρήματα τοῦ αἰωνίου καὶ ἀναλλοιώτου Τριαδικοῦ Θεοῦ καὶ ἐπειδὴ ἀπευθύνεται στὸ ἀναλλοίωτο καὶ διαχρονικὸ ἐσωτερικὸ εἶναι τοῦ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ δημιουργηθέντος ἀνθρώπου. Μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος ἐξωτερικῶς νὰ ἀλλάζη ἀπὸ ἐποχὴ σὲ ἐποχή, ἀλλὰ ἡ οὐσία του, τὸ εἶναι του, παραμένουν ἐκ κατασκευῆς τὰ ἴδια σὲ κάθε ἐποχή. Γι' αὐτὸ καὶ οἱ ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ παραμένουν ἐπίκαιρες καὶ διαχρονικές. Καὶ δὲν τονίζει τὸ εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ τόσο τὸν ἀρνητικὸ ὅσο τὸν καταφατικὸ χαρακτῆρα τῶν θείων ἐντολῶν: «ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις· οὐ φονεύσεις ... ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν»[41] «ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους, καθὼς ἠγάπησα ὑμᾶς ἵνα καὶ ὑμεῖς ἀγαπᾶτε ἀλλήλους. ἐν τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθηταί ἐστε, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε ἐν ἀλλήλοις»[42]! Καὶ κατὰ τὴν ἑρμηνεία τοῦ ἀποστόλου Παύλου: «Μηδενὶ μηδὲν ὀφείλετε εἰ μὴ τὸ ἀλλήλους ἀγαπᾶν· ὁ γὰρ ἀγαπῶν τὸν ἕτερον νόμον πεπλήρωκεν. τὸ γὰρ οὐ μοιχεύσεις, οὐ φονεύσεις, οὐ κλέψεις, οὐκ ἐπιθυμήσεις, καὶ εἴ τις ἑτέρα ἐντολή, ἐν τῷ λόγῳ τούτῳ ἀνακεφαλαιοῦται· ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν. ἡ ἀγάπη τῷ πλησίον κακὸν οὐκ ἐργάζεται· πλήρωμα οὖν νόμου ἡ ἀγάπη»[43].
Βιβλιογραφία
Κεσελόπουλου Ἀνέστη, «Ὁ ὀντολογικὸς χαρακτήρας τῆς ἠθικῆς κατὰ τὴ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», ἐν: Πρακτικὰ Διεθνῶν Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων, Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στὴν ἱστορία καὶ τὸ παρόν, Ἅγιον Ὄρος: Ἱ.Μ. Βατοπαιδίου, 2000, σσ. 69-78.
Μητσοπούλου Νικολάου, Γενικὰ εἰσαγωγικὰ εἰς τὴν ὀρθόδοξον δογματικὴν καὶ ἠθικὴν θεολογίαν, Ἀθῆναι 1994.
Μητσοπούλου Νικολάου, Ὑπάρχει χριστιανικὴ ἠθική; Ἀθῆναι 1984.
Φαράντου Μέγα, Δογματικὴ καὶ Ἠθική. Εἰσαγωγικά, Ἀθῆναι 1973.
[1] Ἀγησιλάου Ντόκα, Λεξικὸ φιλοσοφικῶν ὅρων (Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1987), σ. 77.
[2] Νικολάου Μητσοπούλου, Γενικὰ εἰσαγωγικὰ εἰς τὴν ὀρθόδοξον δογματικὴν καὶ ἠθικὴν θεολογίαν (Ἀθῆναι 1994), σ. 6.
[3] Βλ. εἰσαγωγὴ στὸ βιβλίο Erich Fromm, Ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὸν ἑαυτό του (Ἀθήνα: Μπουκουμάνης, 1974), σ. 14-16.
[4] Βλ. Νικολάου Χρονοπούλου, Ἡ ἠθικὴ τοῦ Ἰησοῦ (Ἀθήνα 1981), σ. 208-209.
[5] Βλ. Νικολάου Μητσοπούλου, Αἱ ἐντολαὶ τοῦ Θεοῦ (Ἀθῆναι 1989).
[6] Βλ. Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἡ ἐλευθερία τοῦ ἤθους (Ἀθήνα: Γρηγόρης, 19792), σσ. 35-39, 77-81, 151-176.
[7] Βλ. Ματθ. 23.
[8] Γεν. 1: 26.
[9] Βλ. Ἰωάννου Ἀγγελοπούλου, Ἡ ἁμαρτία (Ἀθῆναι 2002).
[10] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 17 (Schriften, Bd. II, σ. 46).
[11] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 93 (Schriften, Bd. II, σ. 221).
[12] Γρηγορίου Νύσσης, Εἰς τὸν Ἐκκλησιαστήν, 7 (ΒΕΠ 65Α,251).
[13] Ψαλμ. 48: 13, 21.
[14] Πραξ. 20: 30.
[15] Ματθ. 24: 24.
[16] Β´ Κορ. 5: 17.
[17] Ἐφεσ. 4: 22-24.
[18] Ῥωμ. 6: 4-23.
[19] Α´ Κορ. 12: 12-13, 27.
[20] Α´ Κορ. 6: 15.
[21] Ἰω. 15: 5.
[22] Ῥωμ. 11: 24.
[23] Ματθ. 7: 16-20.
[24] Ἰακ. 3: 12.
[25] Ματθ. 12: 34.
[26] Κολ. 3: 1-4.
[27] Πρὸς Διόγνητον, 5-6 (ΒΕΠ 2, 253-254). Πρβλ. Β´ Κορ. 6: 3-10.
[28] Α´ Κορ. 3: 16-17. Πρβλ. Β´ Κορ. 6: 16.
[29] Λὲβ Ζιλλέ, Ἡ Περιστερὰ καὶ ὁ Ἀμνὸς (Ἀθήνα: ῎Ελαφος, 1981), σ. 26: «ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἐγκαταλείπεται στὸ Πνεῦμα γίνεται ὅμοιος μὲ φύλλο ποὺ τὸ παρασύρει ὁ ἄνεμος».
[30] Γαλ. 5: 16.
[31] Α´ Κορ. 10: 31.
[32] Γαλ. 2: 20.
[33] Γαλ. 5: 1.
[34] Γρηγορίου Παλαμᾶ, Πρὸς Ξένην μοναχήν, 9 (Συγγράμματα, τόμ. Ε´, σ. 197).
[35] Ἰω. 14: 15.
[36] Α´ Πετρ. 1: 16.
[37] Α´ Ἰω. 3: 9.
[38] Ἐφεσ. 5: 3.
[39] Βλ. Δημήτρη Καλλιντέρη, Πάθη καὶ ἀπάθεια κατὰ τὴ διδασκαλία τοῦ ἀββᾶ Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου (Θεσσαλονίκη: Βρυέννιος, 1997), Ἀνέστη Κεσελόπουλου, Πάθη καὶ ἀρετὲς στὴ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ (Ἀθήνα: Δόμος, 1982).
[40] Ματθ. 24: 35.
[41] Ματθ. 5: 21-22.
[42] Ἰω. 13: 34-35.
[43] Ῥωμ. 13: 8-10.
